एक होता कार्व्हर

'मी येत आहे!' 

१८९६ साल उजाडलं होतं.  डॉ.  बुकर टी. वॉशिंग्टन आपल्या कार्यालयात हताश होऊन बसले होते.  त्यांनी या भागातील आपल्या बांधवांना जमीन कसायला, दुभती जनावरं पोसायला, जोड-धंदे सुरु करायला, मुलाबाळांना शाळेत धाडायला उद्युक्त केलं होतं.  पण या अ‍ॅलाबॅमाची जमीनच इतकी निकृष्ट की कसलं पीक म्हणून निघतच नव्हतं.  चार्‍याअभावी दुभत्या जनावरांची जोपासना व पैदास योग्य प्रकारे होत नव्हती.  आणि हे असं असताना अर्धपोटी मुलांनी शाळेत यायचं कशाच्या जोरावर? यक्षप्रश्न होता. 

या प्रश्नाची उकल करण्यासाठी, विनाशाच्या गर्तेकडे वेगाने खेचल्या जाणार्‍या अ‍ॅलाबॅमाला वाचवण्यासाठी, भुकेच्या खाईत सापडलेल्या आपल्या दलित बांधवांना वर खेचण्यासाठी, शास्त्रशुद्ध पद्धतीने ही परिस्थिती हाताळू शकणारा एखादा समर्थ मदतनीस डॉ. वॉशिंग्टन यांना हवा होता.  वेळीच उपाययोजना झाली नाही तर तिथले लोक, तिथले धान्य, तिथली जमीन इत्यादी सारं नष्टप्राय होणार होतं.  यातच भर म्हणून की काय, अवेळी पडलेल्या मुसळधार पावसाने शेतांत फुललेल्या कपाशीच्या बोंडांचा लगदा केला होता.  संकटं कशी झुंडीने चालून आली होती.  सारीकडून पाश आवळत आणत होती.  

डॉ. वॉशिंग्टन विचार करत होते.  एकाएकी त्यांना आठवलं.  त्यांच्या 'आयोवा'तील एका भाषणाच्या वेळी त्यांचं अभिनंदन करताना एका श्रोत्याने त्यांना म्हंटलं होतं,

"आणखी एका सुशिक्षित, मुक्त मानवाशी हस्तांदोलन करताना मला आनंद होत आहे."

"आम्ही आमच्यापरीने प्रयत्न करत आहोत, एवढं खरं!" डॉ. वॉशिंग्टन विनयाने उत्तरले.

"सगळेच तुमच्यासारखे नाहीत.  तुमच्या तोडीचा फक्त एकच - जॉर्ज वॉशिंग्टन कार्व्हर!"

"आँ, मी हे नाव कसं ऐकलं नाही?"

"तो एक निग्रो तरुण आहे! आयोवा स्टेट कॉलेजमध्ये Agricultural and Bacterial Botany चा तज्ज्ञ म्हणून अध्यापन करतो."  त्या श्रोत्याने माहिती पुरवली.

"एक निग्रो कृषि-तज्ज्ञ! आयोवा स्टेट कॉलेजात अध्यापक?"

"हो! आणि काय सांगू, तो लाकडाच्या तक्तपोशीवरसुद्धा धान्य रुजवून दाखवतो."

आता डॉ. वॉशिंग्टन त्या कृषि-तज्ज्ञ जॉर्जच्याबद्दल विचार करत होते.  त्यांना मनोमन खात्री वाटत होती की हाच कार्व्हर काहीतरी उपाय योजू शकेल.  पण त्याला इकडे आणावं कसं? तो होता उत्तर अमेरिकेच्या समृद्ध जीवनात वावरणारा उच्चविद्याविभूषित प्राध्यापक.  मानमरातब मिळवून भरपूर वेतनावर काम करणारा!  अशा व्यक्तीला या सदैव अडचणीत असणार्‍या संस्थेत बोलावणं, मदतीसाठी हाक देणं त्यांना प्रशस्त वाटत नव्हतं.  डॉ. वॉशिंग्टन पुनःपुन्हा विचार करत होते.  पण आता या अ‍ॅलाबॅमाच्या मातीतून केवळ विटांखेरीज काहीही पैदा करु शकत नाही, असं दिसल्यावर त्यांनी धाडस करुन 'जॉर्ज कार्व्हर'ला पत्र पाठवलं.  पत्रात त्यांनी अ‍ॅलाबॅमाची सारी कहाणी वर्णिली, आपली स्वप्नं प्रत्यक्ष उतरवताना उभ्या ठाकलेल्या अडचणी विशद केल्या.  आपल्या प्रयत्नांना पडत असलेल्या मर्यादा, वाढत्या गरजा या सार्‍यांची कल्पना दिली.  शेवटी लिहिलं - 

'मी तुम्हांला पैशाचं, उच्च पदाचं वा कीर्तीचं आमिष दाखवू शकत नाही.  पहिल्या दोन गोष्टी तुम्ही उपभोगत आहात, शेवटची तुम्ही कुठेही मिळवू शकाल, यात शंका नाही.  मी तुम्हांला या गोष्टी सोडायला सांगत आहे; त्यांच्याकडे पाठ फिरवायला विनवत आहे.  त्याच्या बदल्यात मी तुमच्यावर काम, अविरत कष्ट आणि शतकानुशतकं दारिद्र्याने गांजलेल्या, गुलामीच्या चिखलात रुतलेल्या दलितांना उद्धरुन त्यांना 'सुजाण मानव' बनविण्याची कामगिरी सोपवत आहे.'


चार दिवसांनी हे पत्र जॉर्जच्या हाती पडलं.  त्या पत्राच्या शिक्क्यावरून त्याने ताडलं, की हे फार दुरून, अगदी अमेरिकेच्या दक्षिण टोकाकडून आलेलं आहे.  त्याने अधीरतेने पत्र उघडून वाचायला सुरुवात केली.  एका दमात ते वाचलं.  नंतर प्रयोगशाळेतील आपलं काम आवरून तो बाहेर पडला.  'एम्स्'च्या वेशीबाहेरच्या आपल्या नेहमीच्या एकांतस्थळी पोहोचला.  खिशातून ते पत्र काढून शांतपणे पुन्हा एकदा वाचलं.  वाचून झाल्यावर क्षण, दोन क्षण विचार केला.  खिशातून छोटीशी डायरी काढून तिचं एक कोरं पान अलग केलं.  त्या पानावर तीनच शब्द खरडले - 'मी येत आहे!'  खाली सही. बस इतकंच.  तारीख नाही, वार नाही, प्रश्न नाही, शंका नाही.

त्याचं मन कसल्याशा आवेगाने भरून आलं होतं.  त्याच वेळी एक अनामिक मनःशांती त्याला जाणवत होती.  तो तसाच पोस्ट ऑफिसात गेला.  पोस्टाच्या पाकिटावर डॉ. वॉशिंग्टन यांचा पत्ता लिहून ते चिठोरं त्या पाकिटात सरकवलं.  पाकीट चिकटवलं आणि पोस्टाच्या पेटीत टाकून दिलं.  शांत मनाने जॉर्ज परतला, प्रयोगशाळेत गेला आणि आपल्या नेहमीच्या कामाला जुंपला.
M.S.  पदवी मिळाल्यानंतर आयुष्यात कधी नव्हे एवढा आनंद त्याला झाला होता.  पण या आनंदाला कुठे तरी बोच होती.  निखळ समाधान नव्हतं.
तळ-दक्षिणेत त्याचे लाखो बांधव भुके-कंगाल अवस्थेत होते.  ज्ञानप्रकाशात यायला धडपडत होते.  जॉर्ज त्यांचाच होता.  त्याला त्याचं ज्ञान बांधवांच्या उत्कर्षासाठी वापरायचं होतं, मारियाआत्याने घालून दिलेली आण पुरी करायची होती.
परमेश्वराने त्याच्यासाठी कामाची आखणी करून ठेवली होती - देवाच्या मार्गदर्शनाखाली ते पुरं करायला हवं होतं.
डॉ. वॉशिंग्टन यांच्या महान कार्याची माहिती त्याला होतीच.  त्यांची अनेक भाषणं वृत्तपत्रांतून वाचायला मिळाली होती.  'वांशिक समस्ये'वर त्यांच्याकडे तोडगा आहे, ह्याचं समाधान जॉर्जला वाटत होतं.  आता तोही त्यांच्या कार्यात सहभागी व्हायला निघणार होता.

पुष्कळ आठवडे त्याने या पत्राबाबतीत मौन पाळलं.  पण मनाचा निश्चय केल्याप्रमाणे तो वागत होता.  आपल्या अवचित जाण्याने कॉलेजच्या कामाचा विचका होऊ नये म्हणून त्याने प्रथम जोखमीची कामं पार पाडली.  आपल्या पश्चातही प्रयोगशाळेतील संशोधन-कार्यात खंद पडू नये; आपल्यावाचून काही अडू नये म्हणून आपल्या मदतनिसांना कामं समजावून दिली.  कामांचा आराखडा आखून दिला.  सारं काही नीट मार्गी लागलं आहे, आपल्या जाण्याने काही अडणार नाही याची खातरजमा करून जॉर्ज प्रा. विल्सन यांना भेटायला गेला.  त्यांच्यासमोर डॉ. वॉशिंग्टन यांचं पत्र ठेवलं.  त्यांनी ते वाचलं.  जॉर्जने त्यांना काय उत्तर धाडलं आहे हे प्रा. विल्सन यांनी वाचलं नसतानाही त्या उत्तराची कल्पना ते करू शकले.  प्रा. विल्सन गंभीर झाले.  जॉर्जने न सांगताच त्याचा निर्णय त्यांच्या ध्यानात आला होता.  त्यांच्या गंभीर मुद्रेचा अर्थ लक्षात घेऊन जॉर्ज म्हणाला,
"मी येतो असं लिहून टाकलं."
"जॉर्ज, हे अटळच होतं.  कधी ना कधी घडणारच होतं,"  विलक्षण उदास सुरात प्रा. विल्सन बोलत होते. "ते आज घडतंय इतकंच.  आम्ही पूर्णपणे जाणून होतो, की तुला फार दिवस आम्ही इथे अडकवून ठेवू शकणार नाही."
"माझ्यामागे संशोधन व प्रयोगशाळा यांच्या कार्यात खंड पडू नये म्हणून मी सारी व्यवस्था लावून दिली आहे.  मदतनीसही तरबेज झाला आहे.  मला वाटतं, माझ्या जाण्याने फारसं अडणार नाही."
"ते सारं खरं आहे.  मलाही मान्य आहे.  पण जॉर्ज, तुझी जागा कोण घेऊ शकेल?"
नंतर ते दोघे मिळून संस्थेच्या अध्यक्षांकडे  गेले.  त्यांनीही डॉ. वॉशिंग्टन यांचं पत्र वाचलं.  सारं काही समजून चुकल्याप्रमाणे ते म्हणाले,
"उदात्त ध्येयाकडे पाठ फिरवणं म्हणजे करंटेपणा आहे, मूढता आहे.  ते तुला मानमरातब सोडायला विनवत आहेत;  पण त्याच्या बदल्यात चिरंतन शाश्वत मूल्यं जोपासण्याची सुसंधी देत आहेत.  आता नाकर्तेपणा नको."  त्यांनी जॉर्जचा हात हाती घेतला आणि भरल्या डोळ्यांनी, रुद्ध कंठाने म्हणाले,  "जॉर्ज, तुला आठवत असेल,. यापूर्वीही तुला एका कॉलेजने कृषि-विभागात नोकरी देऊ केली होती.  त्या वेळी प्रा. विल्सन यांनी काय उत्तर दिलं होतं?...
आम्हाला जॉर्ज असा हातचा घालवायचा नाही.  त्याची जागा घ्यावी असा दुसरा कोणी आमच्या हाताशी नाही.  जॉर्जसारख्या विद्यार्थ्याची किंमत आम्ही जाणून आहोत.  हे शब्द कदाचित कौतुकाचे वाटतील; पण जॉर्ज त्या कौतुकाला पात्र आहे, हे नि:संशय!!"
"पण  यावेळी आम्ही तुला अडवून ठेवू शकत नाही.  तुझ्या जीवितकार्याची जाणीव आम्हाला आहे.  संकुचित विश्वात तुला अडकवून, जखडून ठेवण्याचं पाप आम्ही करणार नाही.  जा, देव तुझा पाठीराखा आहे.  शुभस्य शीघ्रम्!"

कॉलेजतर्फे त्याला निरोप देण्यात आला.  या निरोपसमारंभात प्रा. विल्सननी विद्यार्थ्यांच्या वतीने त्याला एक उत्तम प्रतीचा मायक्रोस्कोप भेट दिला.
उत्तरादाखल बोलताना जॉर्ज गहिवरला.  तो म्हणाला,
"आज मी जो काही आहे, तो या कॉलेजमुळे!  त्यासाठी आणि या सुंदर, अपूर्व भेटीसाठी मी तुमचा शतशः ऋणी आहे."
हुशार आणि तल्लख जॉर्जला M.S. नंतर Ph.D. मिळवणं कठीण नव्हतं.  पण डॉ. वॉशिंग्टन यांचं पत्र हातात पडताच वैयक्तिक विकासाचा मार्ग सोडून जॉर्ज आपल्या बांधवांची सेवा करायला 'टस्कीगी'ला निघाला.

'टस्कीगी नॉर्मल अ‍ॅन्ड इंडस्ट्रियल स्कूल फॉर निग्रोज्' या संस्थेत 'डायरेक्टर अ‍ॅन्ड इन्स्ट्रक्टर इन सायंटिफिक अ‍ॅग्रिकल्चर अ‍ॅन्ड डेअरी सायन्स' या पदावर त्याची नेमणूक झाली होती.  पगार होता वार्षिक १५०० डॉलर्स.

*****

मी भूमिपुत्र!

टस्कीगी संस्थेच्या बँकेत दोन वर्षं काम केलेल्या अर्ल विल्सन यांचा डॉ. कार्व्हर यांच्या आर्थिक व्यवहाराबद्दलचा अनुभव खासच आहे.  १९२३ सालची गोष्ट.  त्या वेळी श्री. विल्सन नुकतेच रुजू झाले होते.

संध्याकाळची वेळ.  बँकेचं कार्यालय बंद होण्याचा सुमार.  बँकेच्या प्रतीक्षागृहात प्रा. कार्व्हर शांतपणे शांतपणे येऊन बसले.  श्री. विल्सन घाईने त्यांच्यापाशी गेले

"मला चेक हवा होता -" अपराधी स्वरात प्रा. कार्व्हर म्हणाले.  श्री. विल्सन घोटाळ्यात पडले.  पगाराचे चेक्स एक मे रोजी निघणार होते, आणि आज तर एप्रिलची तेवीस तारीख!  इतक्या आधीच त्यांना पगाराचा चेक द्यायचा म्हणजे जरा...!

"माफ करा प्रा. कार्व्हर! अजून पगाराचे चेक्स तयार व्हायचे आहेत."

"मुला, तू नवखा दिसतोस.  जरा दुसर्‍या कोणाला तरी बोलाव बरं!"

तितक्यात बँकेचा दुसरा एक कारकून बाहेर आला.  प्रा. कार्व्हरना प्रतीक्षागृहात पाहताच म्हणाला - 

"थांबा हं डॉक्टर एक मिनिट, आत्ता आणतो तुमचा चेक."

श्री. विल्सन जरा नाराजीनेच आपल्या जागेवर गेले.  त्या जुन्या-जाणत्या कारकुनाने तिजोरीचा एक खण उघडून भराभर रिकामा केला, तळाचा चेक काढला, बाकीचे चेक्स पुन्हा क्रमवार लावून ठेवले.  वेगळा काढलेला चेक डॉ. कार्व्हरांच्या हवाली केला.  त्याचे आभार मानत डॉ. कार्व्हरनी तो चेक खिशात सरकवला आणि ते बँकेच्या बाहेर पडले.
श्री. विल्सनना हे कोडं उलगडेना.  ते त्या कारकुनाला म्हणाले,  "ही कसली पद्धत!  त्यांनाच पहिल्या तारखेच्या आधी चेक द्यायचं खास कारण?"
"तुम्ही नवखे आहात.  तुम्हाला मजा दाखवतो.  इकडे या आणि बघा."  कारकुनाने परत तो खण काढून पालथा केला.
"बघितलंत!  हे सारे डॉ. कार्व्हर यांच्या नावाचे चेक्स!"
"काय हो! त्यांच्याकडे तर रग्गड पैसा दिसतोय.  संशोधनातून बरीच कमाई झालेली असणार.  आणि तरीही पहिल्या तारखेच्या आधी -?"
"तुम्ही गल्लत करत आहात, विल्सन,"  त्यांना अडवत कारकून म्हणाला,  "हे सर्व त्यांच्या पगाराचे चेक्स आहेत.  नीट बघा.  आत्ता दिलेल्या चेकनंतर ह्या १ मे १९१५ तारखेच्या चेकची पाळी आहे."  तळचा चेक काढून कारकुनाने विल्सनना दाखवला.  "आत्ता जो चेक मी डॉ. कार्व्हरना दिला, तो होता एप्रिल १९१५ साठी दिलेला, आणि आता पुन्हा कधी ते येतील तेव्हा त्यांना हा १ मे १९१५ चा चेक द्यायचा!!"
"पण हे तर १९२३ साल चालू आहे -"  विल्सन.
"नाही कोण म्हणतं? आता लवकरच आपल्याला त्यांच्यासाठी नवीन खणाची तरतूद करावी लागणार आहे.  त्यांच्या दर महिन्याच्या पगाराचा चेक बँकेत जमा होत असतो."
"म्हणजे?  इतकी वर्षं हे चेक्स नुसते पडूनच आहेत?  मग त्यांचे आर्थिक व्यवहार कसे चालतात?"  विल्सनच्या शंका फिटेनात.
"ते काहीही असेल!  पण एक सांगतो; इतक्या वर्षांंत मी त्यांच्या नावे शिंप्याचं एकही बिल आलेलं पाहिलं नाही.  दुसरं म्हणजे, आत्ता इतक्या वर्षांनंतरही त्यांच्या पगारात दिडकीचीही वाढ झालेली नाही."
"खेदाची गोष्ट आहे ही!  एवढ्या थोर संशोधकाची एवढी घोर उपेक्षा!  अशी परवड!!"
"कसली उपेक्षा?  कसली परवड?  कसला खेद?  कित्ती वेळा डॉ. वॉशिंग्टन यांनी आणि त्यांच्यानंतरच्या अध्यक्षांनी त्यांना पगारवाढ देऊ केली!  पण हा भला गृहस्थ ती स्वीकारेल तर ना!  'मला पैसा काय करायचाय?  मी तर साधा भूमिपुत्र.'  हेच त्यांचं उत्तर."

श्री. विल्सन यांनी १९२५ साली अ‍ॅलाबॅमा सोडलं.  तोपर्यंत डॉ. कार्व्हरनी जेमतेम १९१६ सालापर्यंतचे चेक्स नेले होते.  प्रा. कार्व्हर यांनी १८९६ मध्ये घेतलेला पहिला पगार आणि १९४३ साली घेतलेला (मृत्यूपूर्वीचा) शेवटचा पगार यांत सेंटचाही फरक नव्हता.  दरमहा सव्वाशे डॉलर्स!

पुस्तकात सरकवलेले, टेबलाच्या खणात टाकलेले, असे कितीतरी चेक्स कितीतरी गरजू विद्यार्थ्यांचं भलं करून गेले.  अडचणीच्या वेळी घेतलेले पैसे विद्यार्थी परत करायला जाई तेव्हा -
"मी कधी दिले रे बाबा तुला पैसे?"
असं म्हणून ते त्याला लटकं रागावत आणि पैसे नाकारत.  किती विद्यार्थ्यांना त्यांनी अशी मदत दिली होती त्याचा नक्की आकडा देता येणं अशक्य आहे;  कारण या 'गुपचूप' मदतीची नोंद कुठेच नाही.  पण टस्कीगीतील प्रत्येक विद्यार्थ्याला या ना त्या प्रकारे प्रा. कार्व्हर यांची मदत मिळालेली आहे.

कठीण प्रसंगात त्यांच्या निखळ स्वभावाचं आगळंच झळझळीत दर्शन घडे.  त्यांनी न वटवलेले चेक्स इतस्ततः पडलेले असत.  ते जमा करून बँकेत भरावेत म्हणून बँकेचा कोषाधिकारी लोगन - हाही त्यांचाच विद्यार्थी - याने लकडा लावला.  बरीच खटपट करुन त्याने सारे चेक्स बँकेत जमा करायला लावले.  आणि दुर्दैव म्हणजे त्याच साली - १९३३ मध्ये - फेब्रुवारी महिन्यात अमेरिकेला मंदीचा तडाखा बसला.  बँकांचं दिवाळं निघालं.  टस्कीगीची बँकही त्यातून सुटली नाही.  

कोषाधिकारी लोगन अपराधी चेहर्‍याने त्यांना भेटायला आला व ओढवलेल्या आपत्तीची कल्पना देऊ लागला.  आयुष्याची सारी 'कमाई' घालवून बसलेल्या डॉ. कार्व्हरनी त्याला काय उत्तर द्यावं?

"जिकडे तो पैसा गेला तिकडे तो माझ्यापेक्षा नक्कीच जास्त उपयोगी पडेल.  गरजूंना त्याचा उपयोग होतोय यात वाईट ते काय?"

जेव्हा त्यांच्या अवतीभोवतीचं जग पैशासाठी कष्टत होतं, पैशासाठी भांडत होतं, पैशासाठी जगत होतं, पैशासाठी मरत होतं, त्या वेळी डॉ. कार्व्हर पैसा हे एक विनिमयाचं किरकोळ साधन म्हणून त्याचा गरजेपुरताच वापर करत होते.  त्यांना पैशाची गरज बहुधा नसेच.  पैशाचा मोह कसा तो नव्हताच.  सारी भूमी ज्याची, त्या भूमिपुत्राला पैसा हवाच कशाला!  पैशाच्या, धनाच्या मोहाला बळी पडण्यापेक्षा आपलं कौशल्य, आपला सुहृद्भाव आजूबाजूच्या लोकांच्या उपयोगी पडू देण्यात, त्यांचा उत्कर्ष साधण्यात त्यांनी धन्यता मानली.  पैशाचं आमिष दाखवून टस्कीगी शाळेपासून त्यांना दूर नेण्याचे कित्येकांनी प्रयत्न केले;  पण डॉ. वॉशिंग्टनना दिलेल्या वचनाला हा भूमिपुत्र अखेरपर्यंत जागला.  आपल्या कर्मभूमीत - टस्कीगीत - त्यांनी अखेरचा श्वास सोडला.

*****

सतत पंधरा वर्षं त्यांच्या विनाशुल्क सल्ल्याचा बहुमोल लाभ ह्यूस्टन उद्योगसमूहाला मिळत राहिला.  ह्यूस्टन त्यांना भेटण्यासाठी महिन्यातून एकदा न चूकता येतः  भेटीदाखल काही देण्याचा प्रयत्न करतः  पण या नि:संग, नि:स्पृह भूमिपुत्राला लालसा, मोह कसे ते नव्हतेच.  डॉ. कार्व्हरना कशाची तरी गरज पडावी आणि ती गरज अपूर्वाईने भागवण्याचं भाग्य आपल्याला लाभावं अशी ह्यूस्टन यांची इच्छा असे.  पण इथे 'गरज' होती कुणाला?
"मी तुम्हाला कौतुकाने काही द्यावं आणि ते तुम्हाला उपयोगी पडावं, असं या जगात काहीच नाही का?  तुम्ही माझ्याकडे काही मागावं,  असं या जगात काहीच नाही का?"  असं ह्यूस्टन यांनी शेवटी अगदी निकरावर येऊन विचारलं.

निरिच्छ, निर्मोही डॉ. कार्व्हरनी थोड्याशा संकोचानेच आपली मागणी उद्योगपती श्री. ह्यूस्टन यांच्यापुढे ठेवली.
"मला एक हिरा हवा आहे!"
ही मागणी ऐकून ह्यूस्टन यांना आनंद झाला.  'डॉ. कार्व्हरनी माझ्याकडे काही मागावं आणि मी ते आवर्जून द्यावं', ही त्यांची इच्छा पुरी झाली होती.  मोठ्या उत्साहाने ह्यूस्टन यांनी आठवड्याच्या आत एक सुरेखशी हिर्‍याची अंगठी डॉ. कार्व्हरना धाडून दिली.  पुढच्या भेटीत त्यांनी मोठ्या आशेने डॉ. कार्व्हरना विचारलं,
"भेट आवडली ना?"
"हो हो! फारच सुंदर!"
"मग तुम्ही ती अंगठी वापरत नाहीत ते?"
"वापरत नाही?  म्हणजे?  मी तो हिरा बोटावर मिरवायला मागितला होताम, असं वाटलं की काय तुम्हाला?  तो मला हवा होता यासाठी -"  असं म्हणून डॉ. कार्व्हरनी ह्यूस्टनना एका काचेच्या कपाटापाशी नेलं.  त्या कपाटात 'खनिजांचा संग्रह' होता.  तो दाखवत ते पुढे म्हणाले,  "या माझ्या संग्रहात वाण होती ती फक्त हिर्‍याची.  माझ्या विद्यार्थ्यांना मला इतर सारी खनिजं दाखवता येत होती;  फक्त हिरा दाखवता येत नव्हता.  तुम्ही माझी अडचण दूर केलीत.  आता हिरा कसा असतो हे जाणून घेण्यासाठी विद्यार्थ्यांना कल्पनाशक्तीवर विसंबून राहायला नको."
ह्यूस्टन यांना पुन्हा एकदा हार मानावी लागली.  डॉ. कार्व्हरनी हिरा मागितला होता तोही 'एक खनिज' म्हणूनच!

कोणत्याही आमिषाला बळी न पडलेल्या प्रा. कार्व्हरांना वैयक्तिक पातळीवर काहीच नको असे;  पण आपल्यामुळे आपल्या वंशाला इतरांनी समजावून घ्यावं असं त्यांना वाटे.  'मी इतकी वर्षं दक्षिणेत माझ्या लोकांसाठी घालवल्यानंतर, आता मी जर माझं कार्य अर्धवट स्थितीत सोडून गेलो तर ते काम माझं म्हणून ओळखलं जाणार नाही.  माझ्या वंशाच्या लोकांना त्याचं श्रेय मिळणार नाही.  मी जे काही करतो आहे त्याचा लाभ,  त्याचं श्रेय माझ्या वंशाला मिळालंच पाहिजे.'

*****

दूरिताचे तिमिर जावो...

डॉ. कार्व्हर यांची देशभक्ती अवघ्या वर्णविखाराला पुरून उरली होती.  १९१७ साली पहिल्या महायुद्धाच्या वेळी, 'टस्कीगी'तून बरेच विद्यार्थी वॉशिंग्टन येथील "हॉवर्ड युनिव्हर्सिटी'त खास प्रशिक्षणासाठी पाठवले होते.  प्रत्यक्ष राजधानीत मिळालेल्या सापत्नभावाची तक्रार जेव्हा टस्कीगीचे विद्यार्थी डॉ. कार्व्हर यांच्याकडे करू लागले तेव्हा डॉ. कार्व्हर आपल्या विद्यार्थ्यांना म्हणाले,
"तुम्ही देशासाठी लढायला गेला होतात, तेव्हा इतर कमी महत्त्वाच्या गोष्टींकडे दुर्लक्ष करा.  अज्ञानाचा, द्वेषाचा मक्ता अमुक एका शहराकडे आहे, असं तुम्हांला कोणी सांगितलं?  दक्षिणेत काय किंवा उत्तरेत काय, मूर्खशिरोमणी हवे तेवढे सापडतील.  आपल्या कर्तव्यपूर्तीच्या आड वर्णद्वेष्टे येणार नाहीत, याची योग्य ती खबरदारी तुम्हीच घ्यायला हवी.  वेळ येईल तेव्हा त्यांना त्यांची चूक उमगेल आणि त्या वेळी तुम्ही खरोखरच मुक्त होऊन इतरांच्या खांद्याला खांदा भिडवून चालू शकाल.  निग्रो करू शकत नाहीत अशी गोष्ट या जगात नाही, हे त्यांना आपल्या कृतीने सिद्ध करून दाखवा.  तुम्ही असे स्वयंसेवक व्हावं म्हणूनच 'टस्कीगी' तुमच्या सर्वांगीण विकासाची काळजी घेते....

"आपल्या संस्थेत शिकणार्‍या मुलांच्या उणिवा 'बाहेर' तिखट-मीठ लावून सांगितल्या जातात,  टवाळीचा विषय ठरवल्या जातात,  तेव्हा तुम्ही संतापता.  आपली लायकी सिद्ध करायला उतावीळ होता.  पण थांबा!  ठोशाला ठोसा देऊन काय प्राप्त होईल?  उलट आपल्या संस्थेचाच पाया उखडला जाईल.  तेव्हा अगदी कटुतम टीकासुद्धा,  आपल्यातील दोष दूर करण्यासाठीच आहे असं मानून, पुढे जात राहा!  माणसाच्या लायकीचा पुरावा देतं त्याचं ज्ञान,  वर्ण नव्हे..."  ("If you have nothing but complexion to recommend you,  you have no recommendations.  If you know anything,  you recommend yourself.")
उन्हाळ्याच्या सुट्टीत अनेक गोरे विद्यार्थी रसायनशास्त्राचा 'सखोल' अभ्यास करण्यासाठी डॉ. कार्व्हरांच्या वर्गाकडे येत.  कारण एरवी तसं येणं त्यांना 'अधिकृत'पणे शक्य नसे.  पण डॉ. कार्व्हरनी कोणताही राग मनात न ठेवता ज्ञानदान केलं.

जगप्रसिद्ध झाल्यावरही डॉ. कार्व्हर वर्णद्वेष्ट्यांच्या त्रासातून सुटू शकले नाहीत.  टस्कीगीत येऊन चाळीस-पंचेचाळीस वर्षं लोटली तरीही सामाजिक विषमता १८९६ सालातलीच होती.  अस्पृश्यांप्रमाणे वाळीत टाकलेला निग्रो समाज अजूनही वर्णभेदाची, वर्णविखाराची शिकारच होता!
दक्षिणेत तर निग्रोंच्या डोक्यावर सतत टांगती तलवार असे.  जरा कोणी वावगं वागलं की 'निग्रोंकडून यापेक्षा आणखी वेगळी कसली अपेक्षा ठेवावी?',  त्यांच्या हातून चांगलं, उजवं घडलं की  'त्याच्यात नक्कीच गोरं रक्त असलं पाहिजे,  त्याशिवाय तो गोर्‍यांच्या तोडीचं काम कसं करील?'
डॉ. कार्व्हरांच्या रक्ताबाबतही असेच वाद.  'त्यांच्या अंगात कुठंतरी गोरं रक्त असलंच पाहिजे.  त्याशिवाय का ते इतके हुशार!'  पण डॉ. कार्व्हरना मात्र हे कधीच मान्य नव्हतं.  ते स्वतःला शंभर टक्के निग्रो म्हणवत.

त्यांच्या 'निग्रो' असण्याने,  आयुष्य समृद्ध बनवणार्‍या अनेक गोष्टींपासून त्यांना वंचित व्हावं लागलं.  अनेक सुंदर,  उपयुक्त गोष्टींचा आस्वाद त्यांना कधी मनसोक्तपणे घेताच आला नाही.  एखाद्या सुंदर बागेत मोकळेपणी फिरावं,  एखाद्या कलाप्रदर्शनात किंवा संगीताच्या एखाद्या मैफलीत स्वतःला विसरून जावं,  असं कधी जुळून आलंच नाही;  कारण अशा ठिकाणी निग्रोंना मज्जाव असे.  त्यांच्या नावाच्या गवगव्याने त्यांना अशा एखाद्-दुसर्‍या सार्वजनिक ठिकाणी प्रवेश मिळाला असताही.  पण त्या वेळी आजूबाजूने होणारी कठोर टवाळी त्यांना सहन करावी लागली असती.  घाणीत राहून सुवास कसा लुटणार?  अपमानित मनाने आनंद कसा लुटणार?  भावनांची तार तुटल्यावर कानावर पडणारं संगीत सुरेल कसं वाटणार?  दु:खी मनाने आनंद कधी लुटता येतो का?
वर्णद्वेषाची तीव्र झळ सोसूनही त्यांनी आपल्या मुखावाटे कटू शब्द बाहेर पडू दिले नाहीत.  "माझ्या तोंडावर पाणी फेकून  'हा पाऊस आहे!'  असं ते भासवू शकत नाहीत.  मी द्वेष करावा इतक्या खालच्या पातळीवर मला कोणी खेचू शकत नाही...  माझ्यावर अनेक अन्याय झाले.  पण प्रत्येक वेळी अन्यायाचं निराकरण करून घेण्यासाठी मी माझी शक्ती,  बुद्धी पणाला लावली असती तर माझं जीवितकार्य तडीस नेण्यासाठी माझ्याकडे शक्तीच उरली नसती."

वंशभेदाच्या भोवर्‍यात सापडून आपल्या कार्याला कमीपणा आणण्यापेक्षा,  आपल्या स्थानी अढळ राहून कार्यरत राहणं त्यांनी पसंत केलं.  त्यांच्या अविचल निष्ठेमुळेच त्यांच्या हातून लोकोत्तर समाजसेवा घडली.  केवळ आपल्या बांधवानांच नव्हे,  तर उभ्या दक्षिणेला दारिद्र्याच्या चिखलातून बाहेर काढण्यात ते यशस्वी झाले.  त्यांच्या नि:स्पृहतेमुळे,  निष्काम कर्मयोगामुळे ते केवळ टस्कीगीलाच नव्हे, तर संपूर्ण मानवजातीला आदरणीय ठरले.  प्रा:स्मरणीय झाले.  देवदत्त हात आणि मन यांच्या आधारे एक मनुष्य अवघ्या राष्ट्राची,  अखिल मानवजातीची किती स्पृहणीय सेवा करू शकतो याचं आदर्श उदाहरण म्हणजे डॉ. कार्व्हर!

डॉ. कार्व्हर यांच्या रूपाने निग्रो वंशाच्या गेल्या अनंत पिढ्यांतील  गुण,  कला,  आकांक्षा शुद्ध स्वरूपात विकसित होऊन जगापुढे अवतरल्या होत्या.  त्यांच्या मृदू वाणीने,  ऋजू स्वभावाने आणि तरल सर्वस्पर्शी प्रतिभेने त्यांच्या सहवासात येणारा प्रभावित होई.  उद्धटपणा त्यांच्या स्वभावातच नव्हता.  तो गुण परमेश्वराने त्यांच्या विरोधकांसाठी राखून ठेवला होता.  

गोर्‍यांचा उद्दामपणा डॉ. वॉशिंग्टन काय किंवा डॉ. कार्व्हर काय किंवा टस्कीगी शाळावाले काय,  का खपवून घेत,  असा नंतर निग्रो नेते त्यांच्यावर आक्षेप घेत.  पण त्या दोघांनाही टस्कीगी शाळा वाचवायची होती.  रुजू लागलेलं झाड समूळ उखडलं जाण्यापेक्षा ते जोमदारपणे कसं वाढेल,  याची काळजी घ्यायला हवी होती.  म्हणून वेळप्रसंगी अवहेलना सहन करूनही ते शाळेला धक्का लागू देत नसत,  आणि या दोघांचं असामान्यत्व जाणून असणारी इतर टस्कीगी शाळावाली मंडळी त्यांच्या  'सुजाण मानव'  बनवण्याच्या कार्यात अडथळे येऊ नयेत,  ते कार्य खंडित होऊ नये,  म्हणून मन व्यथित करणार्‍या घटनांकडे दुर्लक्ष करून त्या दोघांना सहकार्य देत होती.  ऑस्टिन कर्टिस विचारतो,  "आताची निग्रो नेतेमंडळी कुठून उगवली? कार्व्हर किंवा वॉशिंग्टन यांच्या नि:स्वार्थी समर्पित जीवनाचं खतपाणी घेऊन मशागत झालेल्या समाजातूनच ना!  की ती आकाशातून टपकली?" 

*****

सुखिया जाला

विज्ञानशाखेत निग्रो मुलांनी कितीही हुशारी दाखवली तरी स्वतःच्या उत्कर्षासाठी त्यांना त्या अभ्यासाचा उपयोग करता येत नसे.  पदवी घेऊन बाहेर पडलेल्या निग्रो केमिस्टला सौंदर्य-प्रसाधनं किंवा फार तर एखाददुसरं 'पेटंट औषध' तयार करण्यापलीकडे अन्य काही बनवण्यास वाव नसे.  व्यावसायिक प्रयोगशाळांतून  'निग्रोंना मज्जाव'  अशा अलिखित पाट्या.  काही ठिकाणी तर कायद्याने बंदी.  अशा परिस्थितीत मोठ्या कष्टाने आत्मसात केलेलं ज्ञान त्यांना खर्‍या अर्थाने वापरून पाहता येत नसे.  त्यामुळे साहजिकच, पुढे निरुपयोगी ठरणार्‍या या विषयांकडे विद्यार्थ्यांचा ओढा कमी झाला.  हा फार मोठा धोका होता.  हुशार मुलांची बुद्धी वाया जाणार होती.  डॉ. कार्व्हरांनी इलाज शोधला.  'कार्व्हर-प्रतिष्ठान'  स्थापन करण्यात आलं.  

'मी,  जॉर्ज डब्लू. कार्व्हर,  स्वतः उभारलेलं  'कार्व्हर-प्रतिष्ठान'  माझ्या जवळच्या मिळकतीसह (तेहतीस हजार डॉलर्स) टस्कीगी संस्थेला अर्पण करत आहे.'  -  वृत्तपत्रातील ही बातमी सार्‍या जगाला अवाक् करून गेली.  

हे प्रतिष्ठान उभारण्याचं त्यांचं स्वप्न साकार करण्यात अनेकांचा हातभार लागला.  जवळ जवळ दोन लाख डॉलर्स किमतीची वास्तू उभी राहिली.  हजारो संशोधकांना,  विद्यार्थ्यांना तिचा लाभ मिळाला.  विज्ञान विषयात गती असणार्‍या मुलांनाअ प्रगत अभ्यासक्रमात प्रयोगशाळेची उणीव भासू नये, म्हणून आपल्या आयुष्यभराची साठवण खर्च करून त्यांनी हे प्रतिष्ठान उभारलं.

उजाड माळावर फुलबाग फुलवल्याबद्दल,  आपले हात केवळ निर्मितीसाठी वापरल्याबद्दल,  डॉ. वॉशिंग्टन यांना दिलेल्या वचनाची पूर्तता केल्याबद्दल त्यांना संस्थेने जे काही मानधन दिलं होतं,  तेही त्यांनी संस्थेला साभार परत केलं होतं.  कारण ते जाणून होते,  काळाच्या उदरात त्यांनी उत्तम बी पेरलं होतं.  डोळस कष्टांच्या खतपाण्याने अंकुरलेल्या कार्याने मूळ धरलं होतं.  नवीन धुमारे फुटत होते.  लवकरच फळं लागणार होती.

त्यांच्या द्रष्टेपणाचं,  कार्यरत वृत्तीचं कौतुक करणारा,  त्यांच्या लोकोत्तर समाजसेवेचं गुणगान करणारा जेव्हा त्यांचे आभार मानु लागे तेव्हा ते विनयाने म्हणत -

"माझी नाहीतर आणखी कोणाची नियुक्ती या कामी करून देवाने आपलं काम करवून घेतलं असतंच.  त्याने माझी निवड केली यात माझी प्रशंसा करण्याजोगं काय आहे?"

खरंच, अशा गुणी माणसाची नियुक्ती करून देवाने स्वतःचं देवपण राखलं होतं.  

*****

महानिर्वाण

टस्कीगीचं वातावरण गेले काही दिवस जरा उदासच भासत होतं.  दोन आठवड्यांपूर्वी पोर्चबाहेरच्या बर्फावरून डॉ. कार्व्हरांचा पाय घसरला.  जवळून जाणार्‍या विद्यार्थ्यांनी त्यांना सावरलं.  त्यांच्या सांगण्यावरून ते त्यांना प्रयोगशाळेत घेऊन गेले.  थोडा वेळ तिथलं काम पाहून लंगडत लंगडत कार्व्हर आपल्या ऑफिसात गेले.  कर्टिसशी बातचीत केली.  मग आपल्या खोलीत परतले.  ते पुन्हा बाहेर न येण्यासाठीच.  सारी टस्कीगी चिंताग्रस्त होती.

डॉ. कार्व्हरनी पडल्या पडल्या निरवानिरव करण्यास सुरुवात केली होती.  संस्थेचे अध्यक्ष पॅटरसन यांना बोलावून त्यांच्या हाती 'राष्ट्रीय बचत योजने'च्या रोख्यांचे पैसे दिले  -  "हे प्रतिष्ठानच्या कामी वापरा आणि जगाला कळू द्या, मी हे मुद्दाम विकत घेतले होते.  देशभक्ती ही कोणत्याही वर्णाची मक्तेदारी नाही.  ती बंधनातीत आहे..."
शेवटपर्यंत ते आपल्या कामाची व्यवस्था लावून देत होते.  सवड मिळेल तेव्हा मारियाआत्याने दिलेलं कातडी बांधणीचं बायबल वाचत होते.

बायबल वाचताना त्यांना मारियाआत्या दिसत होती.  तिने घातलेली आण - खूप खूप शीक आणि तुझ्या ज्ञानाचा उपयोग तुझ्या बांधवांसाठी कर...
चित्रकार किंवा संगीतकार व्हायचं होतं...  बाकी त्या हौशी भागवून घेतल्याच जमतील तशा...  हे जातिवंत माळ्याचे हात...  यायगरला आवडलेले...  आपल्या बांधवांचं जीवन सुसह्य करण्यासाठी खूप धडपडले.
पाऊस कसा पानापानांतून ठिबकतोय.  अलगद हिरव्या धरित्रीवर उतरतोय.  हलकेच जिरतोय.  कुठे गेला त्याचा आक्रस्ताळेपणा...  ही खिडकीतून डोकावणारी फांदी तर नात्याचीच आहे.  फार पूर्वी लावलेल्या रोपांपैकी हे एक.  केवढं उंच वाढलंय,  डेरेदार पण झालंय...  डॉ. वॉशिंग्टन आज तुम्ही हवे होतात.  साधी हिरवळ रुजली,  तर किती आनंद झाला होता...  आता हे सूर्याचे किरण अंगावर पडू न देणारे टस्कीगीचे रस्ते अन् हा पर्णाच्छादित अ‍ॅलाबॅमा पाहून किती आनंदला असता तुम्ही!...
चर्चमधल्या ऑर्गनचे सूर वातावरणात भरून राहिलेत.  मिलहॉलंडबाई पियानो काय सुरेख वाजवायची.  पण तिचं वादन ऐकताना का कुणास ठाऊक,  खूप रडू आलं होतं.  खरं म्हणजे संगीताने मन कसं शांत व्हावं...  अगदी आत्ता वाटतंय तसं... 

अंधार पडू लागलाय.  हवेत गारठा वाढतोय...  या कोटानं बरीच वर्षं ऊब दिली.  काय उत्साहानं त्या मुलांनी माझ्या अंगावर चढवला होता हा!  नाही तरी अशा कोटांची ऊब काही वेगळीच...सुखद...
जिमदादाचं हे एवढंच रूप लक्षात...  कधी तरी नीओशोच्या जत्रेत काढलेला फोटो...  बाकी हा नशीबवान...  कशी कुणास ठाऊक,  पण याला  'आई'  म्हणून हाक तरी मारायला मिळाली.
कशाचीच आस नव्हती.  एका परमेश्वराशिवाय कोणाची बांधिलकी नव्हती.  एका भूमीखेरीज कोणाशीच जवळीक नव्हती.  अखंड पोरकेपणाने सावलीसारखी सोबत केली होती...
स्वतःचं  'काहीच'  नसलेला हा मुक्तात्मा सार्‍या जगाला उधळून आता पंचतत्त्वांत विलीन होत होता.  इतिहासातलं आपलं स्थान अढळ करून प्रयाणाला निघाला होता.
टस्कीगीने त्यांचा अखेरचा श्वास ऐकला.  ५ जानेवारी १९४३.

सत्तावीस वर्षांपूर्वी डॉ. वॉशिंग्टननी जिथे चिरनिद्रा घेतली,  त्याच टेकडीवर त्यांच्याच शेजारी जॉर्ज डब्लू. कार्व्हरना 'काळ्या आई'च्या स्वाधीन करण्यात आलं.

त्यांच्या दफनानंतर आठवड्याभराने कर्टिसला बेल्जियन काँगोच्या एका मिशनर्‍याचं पत्र आलं.  पत्रात त्याने म्हटलं होतं...
"आम्ही गेली पंचवीस वर्षं डॉ. कार्व्हर यांचे ऋणी आहोत.  त्यांनी भुईमुगापासून बनवलेल्या दुधानं आमच्यावर अनंत उपकार केले आहेत.  आफ्रिकेच्या अंतर्गत भागात त्सेत्से माश्या व हिंस्त्र श्वापदं यांच्यामुळे दुभती जनावरं पाळता येत नसत.  तेव्हा मातेचं स्तन्य मिळू न शकणार्‍या नवजात बालकांच्या पोषणाचा यक्षप्रश्न उभा ठाके.  १९१८ साली पत्र पाठवून आम्ही ही अडचण डॉ. कार्व्हर यांना कळवली.  त्यांनी भुईमुगाविषयी माहिती देऊन त्यापासून दूध कसं तयार करावं याची कृती विशद केली.  त्यायोगी आम्ही शेकडो बालकं वाचवू शकलो.  त्यांचे आभार मानण्यासाठी शब्द अपुरे आहेत;  पण या दु:खद प्रसंगी मला तसा प्रयत्न करू द्या.
डॉ. कार्व्हर यांच्यामुळेच जगू-वाचू शकलेल्या आमच्या लोकांच्या वतीने मला आभार मानायचे आहेत.  डॉ. कार्व्हर यांचा सहवास लाभलेल्या आपणा सर्वांचे मी कृतज्ञतापूर्वक आभार मानतो आहे.
'जगाने एक तपस्वी साधुपुरुष गमावला आहे;  पण त्यांच्याइतका  'स्वर्गीय निद्रेवर'  दुसर्‍या कोणाचा अधिकार आहे?'

'He could have added fortune to fame

but caring for neither,

he found happiness and honour

in being helpful to the world'

एक होता कार्व्हर : वीणा गवाणकर
राजहंस प्रकाशन
मूल्य : रु.२२५/-
पृष्ठे : १८०

दादा नावाचा माणूस अर्थात् उदय राजाराम लाड

बाबांच्या मोठेपणाची आणखी गोष्ट मला, त्यांनी नाही, पण दुसर्‍या कोणी सांगितली.  बाबांचे लहानपणापासूनचे जानीदोस्त भगवानदादा पालव ह्यांना अलबेला चित्रपट बनवायचा होता.  त्यांची धडपड, धावपळ चालू होती आणि एक दिवस ते बाबांना भेटले.  खूप काळजीत दिसले. 
बाबांनी विचारलं, "काय झालं?"
तर म्हणाले, "नेहमीचीच रड. पैसे कमी पडतायत.  कोणीतरी मला प्रॉमिस केलं आणि आयत्यावेळी शेपूट घातलं."
बाबा भगवानदादांना 'शहाशिवाजी' ह्या स्वतःच्या रेस्टॉरंटमध्ये घेऊन गेले.  तिजोरी उघडून बाबांनी अनेक दिवसांचा जमलेला सर्व गल्ला बाहेर काढला आणि म्हणाले,
"घेऊन जा.  मी गल्ला मोजलेला नाही.  अंदाजे पंचवीस सव्वीस हजार रुपये असावेत.  तुला उपयोगी पडतील."  भगवानदादांनी बाबांचे हात हातात घेतले.  त्यांना आभाराचे शब्द सुचेनात. 
गळा भरुन आलेल्या आपल्या मित्राच्या पाठीवर थोपटत बाबांनी सांगितलं, "पालव, माझी एकच अट आहे.
मला स्वतःला कधीतरी फिल्म बनवायची आहे.  मराठी फिल्म.  माझ्या स्वतःच्या आयुष्यावर....
त्यात हिरो म्हणून तुम्ही काम करायच."  भगवानदादांनी आश्वासन दिलं. 'हो, नक्की!'
नंतर 'अलबेला' पूर्ण झाला.  थिएटर्समध्ये प्रदर्शित झाला.  त्यांच्या ठेक्यावर अख्खी दुनिया नाचायला लागली.  भगवानदादांनी अमाप पैसे मिळवले आणि इमाने इतबारे वडिलांचे पैसे परतही केले. 
बरेच दिवस गेले.  मग एका संध्याकाळी आमच्या घरी गच्चीत बैठक जमली होती.  वडिलांनी भगवानदादांना त्यांच्या आश्वासनाची आठवण करुन दिली. 
"दादा, आता आपली फिल्म सुरु करायची ना?"
दादा गप्प!
वडील उत्साहानं सांगायला लागले, "माझ्या आयुष्याची गोष्ट मी गदिमांना सांगितली.  ते म्हणाले,
"सुंदर चित्रपट होईल."
आम्ही दोघांनी मिळून काही कामही सुरु केलंय.  हे पहा."
वडिलांनी सोमनाथ चित्र अशा बॅनरखाली एक चित्रपटसंस्था रजिस्टर केली होती.  ह्या संस्थेच्या लेटरहेडवर बरीचशी पटकथा तयार होती.  वडिलांनी हे कागद भगवानदादांपुढे धरले.  ते न पाहता दादा म्हणाले, "राजारामशेठ, मुझसे ये काम नही होगा"  वातावरण सुन्न झालं.  भगवानदादांनी स्पष्टीकरण दिलं,
"देखो, अभी मै हिंदी फिल्म्स का हिरो हूं|  अभी मै मराठी फिम मे काम कैसे करु?
मेरा नुकसान होगा!"
'नफा नुकसान' हे शब्द मत्रीत बसतात?  वडिलांनी दादांकडे अविश्वासानं पाहिलं, क्षणभरच! मग मात्र ते सर्व समजले.  जगात व्यवहारच खरा! नातीगोती मैत्रीच्या आणाभाका सर्व नंतर!
दादा अजिजीनं म्हणाले,
"नाराज होनेकी क्या बात है? तुम मराठीमेसे कोई अच्छा हिरो ले लो..."
'नाही.'  वडिलांच्या आवाजाला धार होती. 
"तुम्ही नसाल तर मला दुसरा हिरो नको आणि मला फिल्म बनवायची नाही."
क्षणार्धात बाबांनी हातातले पेपर फाडले आणि उचलून गच्चीतल्या बंबात फेकले.
उपस्थित मंडळी आश्चर्यचकित झाली.  सुन्न झाली.  तेवढ्यात बाबा ताडताड खाली निघून गेले आणि पाठोपाठ बाकीची मंडळीही पांगली. 
गच्चीच्या एका कोपर्‍यात आम्ही भावंडं खेळत होतो.  बाबांचा आवाज चढला, तेव्हा खेळ थांबवून आम्ही हे नाटक पाहिलं.  सर्वजण खाली निघून गेले, तरी आम्ही बावचळल्यासारखे उभे होतो.  मग मात्र मी ताडकन् उठलो आणि भावंडांना म्हणालो,
"एSS चला.  पटकन बंबात हात घाला.  मिळतील ते कागद बाहेर काढू यां."
आमच्या सुदैवाने बंबात फुललेले निखारे फारसे नव्हते.  कागद पूर्ण पेटले नव्हते.  भराभरा हात घालून आम्ही जमतील तेवढे कागद बाहेर काढले.  काही धड, काही अर्धवट जळके. 
त्यावेळी फारसं काही कळत नव्हतं.  पण एवढं जाणवलं की वडिलांना ज्याचं अनमोल महत्त्व आहे, अशी एक गोष्ट आपण वाचवतो आहोत.  ह्या कागदांची फाईल मी आजतागायत जपून ठेवली आहे.
ह्या संदर्भात शेवटचा योगायोग असा की काही दिवसांनंतर 'चिमणी पाखरं' नावाचा एक मराठी चित्रपट आला.  तो खूप गाजला.  त्याची कथा वडिलांच्या लहानपणाशी हुबेहुब साधर्म्य म्हणावी अशी! असो.

*****

सत्य आणि स्वप्नांच्या रस्सीखेचीत, मधल्यामध्ये माझी ओढाताण, होरपळ.  हे सगळं विसरायला कधी स्वतःला अभ्यासात बुडवायचं, कधी व्यायाम आणि खेळात झोकून द्यायचं आणि काही नाही तर सुखकर्ता दु:खहर्ता असा मित्रांचा कंपू होताच.  तो आसरा सुदैवानं फार मोठा होता.  मित्रांच्या संगतीत बसून खाणं पिणं चहा ढोसणं हा माझ्या संपूर्ण दिवसातला हायलाईट असायचा.  चहा पिता पिता मी सिगरेट कधी ओढायला लागलो मला कळलंही नाही.  आणि मग एक दिवस...
आदल्या रात्री मूड होता, खूप उशिरापर्यंत मन लावून अभ्यास केला होता.  त्यामुळे असेल, दुपारी जेवल्यानंतर कधी नव्हे ती गपागप झोप आली.  बाहेरच्या खोलीतल्या दिवाणावर मी मस्त ताणून दिली.
दुपारी वडील आले.  त्यांनी कपडे बदलले आणि आपली पांढरी पँट बाहेरच्या खोलीतल्या खुंटीवर लावली.  शेजारच्या खुंटीवर माझी पँट लटकवलेली तीही पांढरीच!
बाबा जेवून, आपल्या खोलीत झोपायला गेले.  वामकुक्षी आटपून ते परत आले.  तेव्हाही मी झोपलेलाच होतो.  सिगरेट काढण्यासाठी त्यांनी पँटच्या खिशात हात घातला, ती नेमकी माझी पॅंट होती.  त्यांच्या आधी लक्षात आलं नाही.  पण जेव्हा हातात चारमिनार सिगरेटचं पाकीट आलं.  तेव्हा आश्चर्यानं पाहत राहिले.  मग त्यांच्या सगळं लक्षात आलं.
त्यांनी शांतपणे स्वतःची पॅंट चढवली.  स्वतःच्या खिशातलं गोल्डफ्लेकचं पाकिट बाहेर काढलं.  चारमिनार आणि गोल्डफ्लेक अशी सिगरेटची दोन्ही पाकिटं टीपॉयवर ठेवली आणि मी उठायची वाट पाहत समोर बसून राहिले.
त्यांच्या हालचालीने मला जाग आली.  मी पटकन उठून बसलो.  टीपॉयवरची सिगरेटची पाकिटं मला दिसली आणि मी मनात म्हणालो, "बोंबला."
पटकन उठून मी खोलीबाहेर जायला लागलो, तर बाबांनी मला हातानंच रोखलं,
"बसा, बसा, उदयकुमार शांतपणे बसा."
"आलोच.  तोंड धुऊन येतो."
"कशाला? एवढे कष्ट कशाला?
मी इथेच मागवतो ना! बादली, टॉवेल...
आणखी काही?"
त्यांच्या स्वरातला उपरोध, हाताच्या फटक्यापेक्षाही जास्त लागणारा होता.
मी खजील होऊन, मान खाली घालून, त्यांच्यासमोर बसलो.  बाबा बोलायला लागले,
"हे चारमिनारचं पाकिट!
हे तुझ्या खिशात सापडलं, त्याअर्थी ते तुझंच आहे.  तू खिशात अख्खं पाकीट बाळगतोस.  त्याअर्थी "मी दिवसातनं एक किंवा दोनच सिगरेट्स ओढतो" अशी सबब तुला सांगता येणार नाही."
"काय रे? आता गप्प?
तुला काही बोलायचं नाही?"
मी कसला बोलतोय? माझं तोंड शिवल्यासारखं झालं होतं.
"बरं, नको बोलूस.  मला सर्व समजलं आहे.
तू एकच गोष्ट लक्षात घे.
चारमिनार ही सिगरेट स्वस्त आहे, पण प्रकृतीला अतिशय हानीकारक आहे.  तशी कुठचीही सिगरेट प्रकृतीसाठी वाईटच असते.  तरीही त्यातल्या त्यात तुलनेनं, गोल्डफ्लेक कमी हानिकारक!
गोल्डफ्लेक खूप महाग आहे. 
तुला परवडत नसेल, तर दहा चारमिनार ऐवजी दोन गोल्डफ्लेक ओढ.
आणि तेवढेही पैसे नसतील, तर माझ्या खिशातून घे."
आता आश्चर्यचकित होण्याची माझी पाळी.  "हे मी फार आनंदानं सांगत नाहीये. नाईलाज म्हणून!  बाप म्हणून तुझी काळजी वाटते, ह्यासाठी सांगतोय."
सिगरेटची दोन्ही पाकिटं टेबलावर ठेवून बाबा निघून गेले. 
ते वागले ते बरोबर की चूक, हे सांगता येणार नाही.  मला तो अधिकारही नाही.  ह्या प्रसंगातून माझ्या लक्षात आली, ती त्यांची जगण्याची वृत्ती!
'खाईन तर तुपाशी नाहीतर उपाशी!' हा त्यांचा मंत्र होता.  तो त्यांनी स्वतः पाळला आणि आम्हालाही शिकवला.
मात्र ह्या संदर्भात दुर्दैवाने असाही एक दिवस उजाडला.  मध्ये काही काळ गेला.  उताराला लागलेली परिस्थिती गडगडत अधिकाधिक वाईट झालेली. 
कॉलेजचं शिक्षण अर्धवट सोडून मी रत्नागिरीहून परत आलो होतो.  माझ्या परीने शर्थीने कामाला लागलो होतो.  गडगडणारा कौटुंबिक डोलारा सावरण्याचा प्रयत्न करीत होतो. 
एकदा मी घरी आलो, तर खिडकीत एक अत्यंत स्वस्त असं विडीचं बंडल.  मी पाहतच राहिलो. 
"कधी काळी राजासारखं आयुष्य जगलेले माझे बाबा!
गाडीत इव्हिनिंग इन पॅरिस शिंपडण्यापासून, उंची विलायती दारु पिण्यापासून, ते गोल्डफ्लेक किंवा फाईव्ह फाईव्ह फाईव्ह अशा दर्जेदार सिगरेट्स ओढण्यापर्यंत, त्यांच्या प्रत्येक गोष्टीला क्लास असायचा.
आणि आज आता... ही विडी?"
न राहावून मी त्यांना विचारलं,
"बाबा, ह्या विड्या कोणाच्या?"
तर माझी नजर चुकवीत म्हणाले,
"गंमत म्हणून ओढतो रे!
कधी कधी विडीचीच तल्लफ येते."
माझ्या डोळ्यात पाणी आलं.
मीही आज काय बरोबर आणि काय चूक? असा विचार केला नाही.
मला एवढंच वाटलं,
"बाबांचे शेवटचे दिवस आहेत, बहुधा!
ते आनंदात जायला हवेत."
मी त्यांच्यासाठी घरात गोल्डफ्लेकचं पाकीट आणि चांगली व्हिस्की आणून ठेवायला लागलो.  त्यांना मनातून आनंद झाला असणार.
पण वरकरणी निरिच्छपणे म्हणायचे, "आता 'हेच हवं
आणि तेच हवं' असं माझं काही राहिलं नाही रे!"
मी उदासपणे हसायचो.

*****

आता मुलगी पाहाणे किंवा मुलीने मला पाहणे, ह्यातला आणखी एक नमुनेदार प्रसंग!
मधल्या काळात मी हॉटेलच्या धंद्याबरोबर, ट्रान्सपोर्टचा बिझनेसही नव्याने परत सुरु केला होता.  मी घेतलेल्या टेंपोला आमच्या भागातल्या स्टुडिओंची बरीच भाडी मिळत होती.  थोडक्यात काय, तर मी अधिक सेटल झालो होतो आणि लग्नासाठी अधिक उतावळा.
ह्यावेळी मामानं गोरेगावचं एक स्थळ आणलं होतं.  ही मुलगी चांगली शिकलेली होती, नोकरी करीत होती.  मी गोरेगावातल्या त्यांच्या घरी पोचलो.
मुलगी, तिचे वडील आणि दोन काका अशी मंडळी उपस्थित होती.  सुरुवातीला जरा इकडच्या तिकडच्या हवापाण्याच्या गप्पा झाल्या.  मी बोलत होतो पण मुलगी सोडून इतरांच्याशी.  तिच्याशी बोलायला, तिला काही प्रश्न विचारायला मला लाज वाटत होती.
नाही म्हणायला, चहापानाच्या वेळी मी मुलीकडे जरा नीट पाहून घेतलं.  मुलगी खूप छान होती, मुख्य म्हणजे मला शोभेलशी उंचनिंच होती.  हुश्य! मी सुटकेचा नि:श्वास टाकला.  ह्यावेळी निदान उंचीच्या कारणावरुन मला नकार मिळायला नको.
मुलगी चहाचे कप उचलून आत निघून गेली आणि मग माझा इंटरव्ह्यू सुरु झाला.
मुलीचा एक काका इतिहासाचा प्राध्यापक होता.  त्यानं प्रथम सूत्रं हाती घेतली.
'किती शिकलात?'
'जास्त नाही, इंटर सायन्स झालो.  पुढे इंजिनिअरिंगचं पहिलं वर्ष पूर्ण केलं नाही.'
"का?'
मी काहीही न लपवता, त्यावेळची घरची परिस्थिती सांगितली.
"अच्छा!
बरं, शाळेत, कॉलेजात तुमचे आवडते विषय कोणते होते?"
"शाळेत असताना मला संस्कृत आणि इतिहास हे विषय आवडायचे."
"अरेच्या! मग तुम्ही कॉलेजमध्ये सायन्सला का गेलात?"
"कारण आवडत्या विषयात करीअर करायला फारसा वाव नाही, असं मला वाटलं."
हे बोलून मी इतिहासाच्या प्राध्यापकाला डिवचलंय, हे माझ्या लक्षातही आलं नाही.
त्यानं आता चेव आल्याप्रमाणे माझ्यावर प्रश्नांचा भडिमार केला.
'इतिहास आवडता विषय होत काय? बघतोच मी!' असं म्हणून तो सुरु झाला.
"शिवाजीचा जन्म कधी झाला?
आणि मृत्यू?"
असे बाळबोध शाळकरी प्रश्न आधी आले आणि मग 'अशोकाच्या मुलीचं नाव काय?' इथपासून वर्धन डायनॅस्टी, मौर्य आणि गुप्त डायनॅस्टी असा सगळा तुलनात्मक आढावा घेणं सुरु झालं.
सुदैवानं माझं इतिहासाचं प्रेम शाळेतल्या पाठ्यपुस्तकांपुरतंच मर्यादित नव्हतं.  त्यामुए इतिहासावरच्या आडव्या तिडव्या चर्चेत मी छान भाग घेऊ शकलो.  इतिहासाच्या प्राध्यापकांचं मत माझ्याबद्दल अनुकूल झालं, एवढं मला कळलं. 
आता दुसरे काका पुढे सरसावले.  हे राजकारणी काका.  मृणाल गोरे ह्यांच्या पक्षाचं काम करणारे.
"तुम्हाला राजकारणात कितपत इंटरेस्ट आहे?"
"खूप! पण ह्या दलदलीत स्वतः फसण्याची मला यत्किंचित इच्छा नाही."
झालं.  माझ्या ह्या स्टेटमेंटवर राजकारणासंबंधी जोरदार ऊहापोह झाला.  सध्याचे करप्ट राजकारणी, त्यांची आपापसातली सुंदोपसुंदी अशा अनेक मुद्द्यांवर वाद रंगला.  लोकशाही योग्य की हुकूमशाही असेही उभे आडवे फाटे फुटले.  चालू राजकारणावर सणसणीत ताशेरे झोडले गेले.  मुलीचा काका विरोधी पक्षाचा असल्याकारणाने सत्ताधारी पक्षावर टीका झाली, ती त्याला चांगलीच मानवली.
आता मुलीच्या संगीतप्रेमी वडिलांनी संभाषणात भाग घेतला आणि गप्पांचा ओघ राजकारणावरुन संगीताकडे वळला.  मीही संगीतप्रेमी.
त्यामुळे किशोरीताईंची गायकी श्रेष्ठ की प्रभाताईंची? जयपूर घराणं की किराणा घराणं? आजकालचे उभरते गायक, त्यांची अदाकारी आणि जानेमाने जुने कलाकार ह्यांची तुलना, अशा अनेक विषयांवर आम्ही समरसून बोललो.
एकूण तास दोन तासांनंतर तिघांचा तिरंगी इंटरव्ह्यू संपला.  वरपरीक्षेत मी पास झालो आहे, असा तिघांचाही सूर मला दिसला.  मी खूष!
मुलीइतकंच तिच्या घरातलं सांस्कृतिक वातावरण मला आवडलं.  मुलीशी फार मोठं बोलणं झालंच नाही.  पण त्यासाठी उभा जन्म होताच की! घराबाहेर पडताना मी सहज मागे वळून पाहिलं, तर मुलगी खिडकीत उभी होती आणि सुहास्यमुद्रेनं मला टाटा करीत होती.  मी अधिकच खूष झालो.  हात हलवून मीही तिचा निरोप घेतला.  घरी येताना मी हवेतून चालत होतो.  'आपलं लग्न जमलं' ह्याबद्दल माझ्या मनात तीळमात्रही शंका नव्हती. 
दोनचार दिवसानंतर केव्हातरी मुलीचे एक काका मला भेटायला म्हणून दादरला आले.  'उदय लाड कुठे राहतात?' हे विचारायला ते आमच्या हॉटेलपाशी थांबले.
हॉटेलच्या बाहेर दत्तू मोगरे नावाचा एक नमुना टाईपचा माणूस, पानाची गादी चालवायचा.  काकांनी त्याच्याकडे माझी चौकशी केले. 
दत्तूनं आमचं घर दाखवलं आणि वर उत्साहानं त्यांना माझ्याबद्दलची अधिक (उणे?) माहितीही पुरवली.  त्यांनी न विचारता!
"हो हो! उदयदादाला मी चांगला ओळखतो.  मीच कशाला?  ह्या एरियात त्याला सगळेच ओळखतात.  फार चांगला माणूस!"
त्याला खरं म्हणजे शिकायचं होतं हो.  पण जमलं नाही.  वडिलांचे सगळे धंदे बुडाले मग एवढ्या दहा मुलांच्या कुटुंबाची सगळी जबाबदारी त्याच्यावरच आली.  काय करणार बिचारा?  चार पैसे जास्त कमाई व्हावी, ह्यासाठी हॉटेलमध्ये चोरुन मारुन दारु प्यायला देतो लोकांना ! म्हणूनच चालतंय हॉटेल.
पण बाकी म्हणाल, तर अगदी सज्जन सरळ माणूस ! परवा बघा, ह्या रस्त्यावर कोणी तरी चोरानं एका बाईची पर्स खेचली.  हा धावला.  ह्यानं चोराला पकडला आणि असा बेदम मारला, विचारु नका.
ह्याचा हात कसला हो? हातोडा आहे, हातोडा!  हॉटेलमध्ये सुद्धा कोणी गुंडागर्दी केली, तर एकटा पुढे होतो आणि पाचदहा जणांना बदडून काढतो.  त्याच्यामुळेच ह्या रस्त्यावरची दादागिरी कमी झाली. 
पण पोलिस? ते उलटा ह्यालाच चौकीत बोलावून दम देतात.  आजकाल खर्‍याची दुनिया राहिली नाही बघा. 
दानधर्म करण्यातही ह्याचा अगदी पहिला नंबर!  रस्त्यावर बेवारशी प्रेत पडलं असलं तर जातपात बघणार नाही.  क्रियाकर्मासाठी स्वतःच्या खिशातनं पैसे काढून देणार.  आम्हाला सर्वांना आधार आहे त्याचा! इथे काही राडा झाला, तर उदयदादा तो निस्तरणार, अशी खात्री असते आमची!  अगदी दिलदार राजा माणूस!"
दत्तूची मुक्ताफळं ऐकून मुलीचे काका मला न भेटताच निघून गेले.  नंतर दोन दिवसांनी त्यांचा निरोप आला,
"क्षमस्व ! पत्रिका जुळत नाही."
दत्तूकडून मला त्यानं म्हटलेला स्तुती (?) पाठ कळला होता.  तेव्हाच मी कपाळावर हात मारला आणि मग हा आडमार्गानं मिळालेला आणखी एक नकार!

*****

काळेकाकांसारखंच जिनं माझ्यावर जिवापाड प्रेम आणि फक्त प्रेमच केलं, ती म्हणजे माझी बहीण, चंपूताई.  ही धाकट्या आईची सर्वात मोठी मुलगी.  म्हणजे जनरीतीप्रमाणे माझी धाकटी सावत्र बहीण.
पण त्या काळात आमच्या घरी सख्खं सावत्र, असं काही नव्हतं आणि चंपूताईबद्दल माझ्या मनात इतकी आदराची भावना होती की मी तिला सख्ख्या मोठ्या बहिणीसारखाच मान देत असे.  एरवी बिनदिक्कतपणे भसाभसा सिगरेट ओढणारा मी, तिच्यासमोर मात्र कधीही सिगरेट ओढली नाही. 
घरातली ही एकुलती एक व्यक्ती, जिनं मला नेहमी समजून घेतलं, मला भावनिक आधार दिला, मला योग्य मार्ग दाखविला आणि वेळोवेळी स्पष्टवक्तेपणानं माझ्या दोषांवर बोट ठेवलं.
माझ्या ह्या शांत, सात्त्विक, सोज्वळ बहिणीला नशिबानं मात्र साथ दिली नाही.  तिच्या वाट्याला आली एक असाध्य अशी शारीरिक व्याधी.  तीही अशा काळात की जेव्हा घरात खायला पुरेसं अन्न नव्हतं, तर औषधाला पैसे कुठले?
हा वडिलांचा उतरता काळ होता.  त्यांना लिव्हरचं दुखणं, तर चंपूताईला श्वसनाचा, फुप्फुसांचा आजार.  खोकून खोकून बिचारी हैराण व्हायची.  कधीतरी रक्ताची उलटीही व्हायची.
त्याही परिस्थितीत चंपूताई शिकवण्या करायची.  कुटुंबाला हातभार लावायची.  मी रत्नागिरीहून शिक्षण सोडून नुकताच परत आलेला.  एकीकडे मी वडिलांचा ढासळलेला कारभार सांभाळतोय.  दुसरीकडे नोकरी किंवा इतर व्यवसायासाठी खटपट करतोय.  त्यावेळी घरात ही दोन आजारी माणसं.  एवढं टेन्शन कमी होतं म्हणूनच की काय, चंपूताईसाठी वरसंशोधनाची मोहीमही जोरात सुरु होती. 
चंपूताई बिचारी राजी नसायची, पण धाकट्या आईला वाटायचं, 'पोरीचं आता लग्न व्हायला हवं.'  आई म्हणून तिचीही धडपड समजण्यासारखी.
ते दिवस मला अजून आठवतात.  कधीकधी सकाळि घरात एकदम धावपळ सुरु व्हायची.  बसायची उठायची बाहेरची खोली, एकदम चकाचक दिसायला लागायची.  'संध्याकाली चहाबरोबर खायला काय करुया?'
'चंपूताईने कुठली साडी नेसावी?' अशा विषयांवर चर्चा सुरु व्हायची.  एकूण वातावरण एकदम उत्साहाचं.
संध्याकाळी पाव्हणे मंडळी चंपूताईला पाहायला यायची.  गप्पाटप्पा व्हायच्या.  खाणंपिणं पार पडायचं.  हे लोक परत गेले, तरी ह्या निमित्ताने निर्माण झालेलं घरातलं आनंदाचं वातावरण पुढचे काही दिवस टिकून राहायचं.
मग एक दिवस मुलाकडून नम्रपणे नकार यायचा आणि फुग्याला टाचणी लावल्यासारखा घरातला आनंद क्षणात विरुन जायचा. 
कधी पत्रिका जुळत नाही, हे कारण! तर कधी 'वाटाघाटी मनासारख्या झाल्या नाहीत' अशी स्पष्टोक्ती.  वरपक्षाला अपेक्षित असलेला हुंडा किंवा मानपान आपण करु शकत नाही.
'मुलीला पंचवीस तोळे सोनं घाला' असा वरपक्षाचा आदेश आपण मान्य करु शकत नाही.  ह्या गोष्टींचा मला फार त्रास व्हायचा.
कधी कधी दुहेरी टोचणी लागायची.  कारण चंपूताईला बघायला येणारी मंडळी, आमच्या ओळखीतली तर असायचीच. पण ह्या मंडळींनी वडिलांच्या भरभराटीच्या काळात त्यांचा भरपूर लाभ उठविलेला असायचा.  घरचा पाहुणचार घेण्यापासून, पैसे उधार घेण्यापर्यंत!
आता मात्र स्वतःचा वरपक्ष आहे, म्हणून ते जुन्या गोष्टी जाणूनबुजून विसरले होते.  चंपूताईच्या चेहर्‍यावरची दारुण निराशा मी पाहायचो आणि प्रत्येक वेळी मन आक्रंदून उठायचं.
"आज तुझ्याकडे पैसा असता, तर ही वेळ आली नसती."
ह्या अशा प्रत्येक क्षणी माझा विश्वास दृढ व्हायचा की 'माणसाकडे पैसा पाहिजे. फक्त पैसा.  तो कुठल्याही मार्गाने मिळवलेला असो.  तोच तुम्हाला तारतो.  तोच तुम्हाला जगवतो.  तोच तुमच्या इच्छाआकांक्षा पूर्ण करतो.'
अर्थात् तेव्हा हा फक्त माझ्या मनातला विचार!  प्रत्यक्षात 'पैसे कसे मिळवावेत' हा प्रश्न सुटायचाच होता.  तेवढ्यात चंपूताईची तब्येत इतकी खालावली की तिचं फुप्फुसाचं ऑपरेशन करण्यावाचून पर्याय उरला नाही. 
ऑपरेशनसाठी कुठल्या महागड्या किंवा प्रायव्हेट हॉस्पिटलमध्ये तिला नेणं शक्य नव्हतं.  तेव्हा शिवडीच्या टीबी हॉस्पिटलमध्ये ऑपरेशन करायचं ठरलं.
ऑपरेशनसाठी किमान दोन बाटल्या रक्त आधी तयार ठेवायचं होतं.  'ते विकत घेण्यापेक्षा घरच्यांनी दिलं तर बरं' असा डॉक्टरांनी सल्ला दिला.  सुदैवानं माझा आणि चंपूताईचा रक्तगट एक होता.  म्हणून मीच रक्त दिलं.
रक्त देण्याच्या निमित्ताने दोन नवे अनुभव मिळाले.  एक तर 'चक्कर येणे' हा काय प्रकार असतो, हे प्रथमच कळलं आणि नंतर भरपूर साखर घातलेली आयुष्यातली पहिली कॉफी मी तिथे प्यायलो. 
चंपूताईच्या फुप्फुसाचा खराब झालेला एक पार्ट कापून काढावा लागला.  पण सुदैवाने ती वाचली आणि हळूहळू परत बरी व्हायला लागली. 
धाकट्या आईने परत एकदा चंपूताईसाठी वरसंशोधनाची मोहीम सुरु केली.
ह्यावेळी मात्र चंपूताईने एक आग्रह धरला की  'वरपक्षाला माझ्या आजाराबद्दल, ऑपरेशनबद्दल सर्व स्पष्टपणे सांगायचं आणि मगच पुढे जायचं.'
चंपूताईच्या अटीनुसार वागल्यानंतर, तिचं लग्न जमणं अधिकच कठीण झालं.  कारण आता तिला पाहायला येणार्‍या मुलांची संख्या एकदमच घटली.  त्यातूनही एखादा मुलगा आला आणि माझ्या सात्त्विक सुस्वरुप बहिणीला त्यानं पसंत केलं, तरी पूर्वीचे मानपान आणि हुंडा हे अडथळे होतेच.
मध्यंतरीच्या काळात माझं लग्न झालं, तेव्हा चंपूताईलाच मी माझं सिक्रेट पहिल्यांदा सांगितलं आणि तिनं मला संपूर्ण पाठिंबा दिला. 
आणखी काही दिवस गेले.  चंपूताईच्या लग्नाची फारशी आशा उरली नव्हती आणि मग अचानक 'मुलगी पसंत आहे' असा एक होकार आला.
हा मुलगा एका शाळेत ड्रॉईंग टीचर होता.  सभ्य, सुसंस्कृत होता.  त्याला हुंड्यापांड्यात रस नव्हता.  त्याला चंपूताईचं आजारपणही माहीत होतं.  पण तरीही तो लग्नाला तयार झाला, कारण त्याला चंपूताई मनापासून आवडली होती.  लग्न सहा महिन्यांनी करायचं, असं ठरलं आणि आमच्या घरात आनंदी आनंद पसरला.
लग्नाची तयारी जोरात सुरु झाली.  चंपूताईचा भावी नवरा घरी यायला लागला.
दोघं खुषीत होते, एकमेकांच्या प्रेमात होते आणि एक दिवस काही वेगळाच उगवला.
ह्या दिवशी चंपूताई सकाळी उठलीच नाही.  'हे असं काय झालं?' म्हणून घरची मंडळी तिला उठवायला गेली, तर तिच्या उशाशी झोपेच्या गोळ्यांची रिकामी बाटली आणि एक चिठ्ठी!
चिठ्ठीत तिने घरच्या सर्वांना लिहिलं होतं, "तुम्ही सर्वांनी माझ्यावर खूप प्रेम केलं.
मला सुख मिळावं म्हणून खूप खटपट केली.  माझं नशीब इतकं थोर, की माझं आजारपण माहीत असूनही मला स्वीकारणारा, चांगल्या मनाचा जोडीदार मला भेटला. 
पण मी भाग्यवान ठरले, तरी त्याचं भाग्य डागाळू नये, असं मला मनापासून वाटतं.  मी परत आजारी पडले, तर ह्या सज्जन माणसाचा उभा जन्म माझा आजार निस्तरण्यात जाईल.
ही गोष्ट मला नको आहे. 
गेले काही दिवस मी खूप विचार केला.  शेवटी हा मार्ग शोधला.  त्यासाठी झोपेच्या गोळ्या साठवल्या आणि आज तुमचा निरोप घेते आहे. 
मी तुम्हा सर्वांची ऋणी आहे.
तुमच्यावर खूप प्रेम करणारी, तुमचीच..."
चंपूताई गेली.  पण आम्हा सर्वांसाठी प्रेमाचा, नि:स्वार्थीपणाचा एक आदर्श ठेवून गेली.  हा दिवस म्हणजे माझ्या आयुष्यातला एक काळाकुट्ट दिवस.
परमेश्वरानं प्रत्येक माणसाच्या आयुष्यात, काही सुख, काही दु:ख, अशी वाटणी केलेली असते.  पण प्रियजनांच्या मृत्यूचं दु:ख माझ्या वाट्याला जरा जास्तच आलं, असं मला वाटतं.
बाबा गेले. चंपूताई गेली.  हे दोन्ही आघात झाले, तेव्हा मी अगदी तरुण होतो.  वरवर पाहता हे घाव मी पचवले.  काळजात खोलवर झालेल्या जखमा कधी कोणाला दिसू दिल्या नाहीत.

*****

एक दिवस अचानक मला मोठमोठ्या मराठी कलाकारांचे फोन यायला लागले,
"दादा, नवीन सिनेमा काढताय ना?  आम्ही जाहिरात वाचली.  आम्हाला तुमच्या सिनेमात काम करण्यात इंटरेस्ट आहे." 
किंवा
"हार्दिक अभिनंदन! तुमची नवीन सिनेमाबद्दलची जाहिरात वाचली."
किंवा
"दादा, आज नवीन सिनेमाबद्दलची मीटिंग आहे ना? तुमच्या ऑफिसमधून फोन आला होता."  मी त्यावेळी नवीन सिनेमाचा विचारही करीत नव्हतो.  मग ही जाहिरात कुठली? हा कुठला सिनेमा?
कोण काढतोय?  आणि सर्वांना माझ्या ऑफिसच्या नावानं फोन का जातायत? माझा प्रचंड गोंधळ.  एकेकाला स्पष्टीकरण देताना माझ्या नाकी नऊ आले. 
काही दिवसानंतर मला एका नाटकाला येण्याचं निमंत्रण मिळालं.
नाटकाचं नाव, 'चोराला भेटला पांडुरंग.'
मी तिकीट काढून नाटकाला गेलो.
गेल्यागेल्याच आयोजकांनी मला भेटून सांगितलं,
"दादा आम्ही तुमचा नाटकाआधी सत्कार करणार आहोत.  अनेक क्रीडासंस्था आणि सामाजिक संस्थांचे प्रमुख अधिकारी म्हणून तुम्ही इतकं काम केलंय, त्यासाठी आम्हाला तुमचं जाहीर कौतुक करायचं आहे."
माझ्या  नाही नको ला त्यांनी जुमानलं नाही.  प्रयोगाआधी रंगमंचावरचा दर्शनी पडदा दूर झाला आणि आयोजकांनी मला रंगमंचावर निमंत्रित केलं.
मी प्रेक्षकांमधून उठलो.  रंगमंचावरच्या पायर्‍या चढायला लागलो.  त्याचवेळी विंगेतून एका माणसाने एंट्री घेतली.  आम्ही दोघं आमनेसामने उभे राहिओ आणि आयोजक गडबडले.
कारण मी उदय लाड.  तसाच विंगेतून आलेला माणूसही उदय लाड होता.  तो ह्या नाटकाचा दिग्दर्शक होता.  मग अर्थात प्रसंगावधान राखून आयोजकांनी आमचा दोघांचाही सत्कार केला.
ह्या उदय लाडशी बोलतांना, नंतर कळलं, की तो गिरणी कामगारांची नाटकं बसवायचा.  काही दिवसांपूर्वी वर्तमानपत्रात नवीन सिनेमासंबंधी जाहिरात आली होती, तीही त्याचीच!
एकाच नावामुळे समजुतीचा कसा घोटाळा होतो, ती गंमत मी अनेकांना सांगितली.  हा किस्सा मी प्रमोद पवारलाही सांगितला.  तेव्हा प्रथम तो हसला.  पण मग गंभीरपणे म्हणाला,
"दादा, ही एक छोटीशी मजा झाली.  ती सोडा.  पण एकाच नावामुळे काही गंभीर असे घोटाळेही होऊ शकतात.  तर तुम्ही नाव बदलत का नाही? नाहीतरी तुम्हाला सर्वजण उदय दादा लाड म्हणूनच ओळखतात, तर तुम्ही अधिकृतरीत्या तेच नाव का घेत नाही?'
त्याची सूचना मला आवडली, पटली.  मग मी अधिकृतरीत्या नाव बदललं.  आता व्यवहारात आणि कागदोपत्री सर्व ठिकाणी मी आहे 'उदय दादा लाड.'

 *****

शेवटी 'तुमच्या आयुष्याची कमाई काय?' असं मला कोणी विचारलं तर मी म्हणेन,
'मी माझ्या सोबत इतरही कित्येकांना वेळोवेळी चार सुखाचे क्षण दिले असतील...' तर तीच माझी खरी कमाई आहे.

पैशांच्या कमाईची आपण नोंद करतो.  त्याचे हिशेब मांडतो, हिशेब ठेवतो.  पण माझ्या खर्‍या कमाईची मी कधीच नोंद ठेवली नाही.
डोळे बंद करुन, आयुष्याचा पट उलगडायला लागलो की असे अनेक प्रसंग आठवतात.
मी हिंद पंजाब हॉटेल चालवत होतो.  त्या काळात माझ्याकडे कोकणातला नरहरी नावाचा एक मुलगा कामाला होता.  हॉटेलमध्ये नोकर असलेला नरहरी अतिशय साधा सरळ पापभीरु आणि मुख्य म्हणजे कामसू.
त्याच्या वागण्याने थोड्याच दिवसात तो माझ्या मर्जीतला विश्वासू माणूस झाला.  नरहरीवर कुठलंही काम सोपवा, तो ते छान पार पाडणार, इतकी माझी खात्री.
मग एक दिवस नरहरी सकाळपासून दिसला नाही.  त्याच दिवशी हॉटेलचा गल्ला तपासताना माझ्या लक्षात आलं की मोजून ठेवलेल्या पैशांपैकी एक मोठी रक्कम नाहीशी झाली आहे.
नरहरी आणि रक्कम दोन्ही एकाच दिवशी गायब होतात, ह्याचा अर्थ उघड होता.  मी प्रचंड संतापलो.  एकतर आपल्या विश्वासातल्या माणसानं आपल्याला फसवावं, हे दु:ख.  आणि जेव्हा मी मोठ्या कष्टाने एक एक रुपया कमवतो आहे, तेव्हा नरहरीने उचललेली ही रक्कम म्हणजे माझ्यासाठी फार मोठा फटका होता.
मी ठरवलं नरहरीला शोधायचं आणि आपले पैसे वसूल करायचे.  माझं तरुण वय होतं, अंगात रग होती, गुन्हेगाराला शिक्षा करण्यासाठी रक्त उसळलं होतं.  मी अगदी पोलिसी खाक्यानं तपास सुरु केला.
प्रथम नरहरीला ओळखणार्‍या लोकांशी बोललो.  त्याच्या गावचा पत्ता मिळवला.  मग बरोबर माझ्यासारख्याच दोन आडदांड पहिलवान मित्रांना घेतलं आणि मेटॅडोर टेंपोमधून नरहरीच्या गावाला जायला निघालो.
नरहरी कोकणातल्या एका आडगावचा रहिवासी.  मुख्य रस्ता मागे टाकून कच्च्या रस्त्यावरुन खडखडत आमचा टेंपो गावच्या वेशीपाशी पोचला.
गावात शिरण्याआधी, रस्त्यावरच्याच एका माणसाकडे चौकशी केली, तेव्हा कळलं की 'मुंबईचा चाकरमानी नरहरी गावात परत आला आहे आणि आज त्याच्या घरात लग्न आहे.'
मी मनाशी म्हटलं, "अच्छा, माझे पैसे लुबाडून हा लग्न करतोय काय? दाखवतो आता मजा!"
आम्ही मेटॅडोर मधून नरहरीच्या दारात पोचलो.  कुडाचं छोटंसं घर.  बाहेरचं अंगण शेणानं सारवलेलं.  अंगणात एक मंडप आणि त्यावर लाल हिरव्या पताकांची सजावट. 
हे सगळं वातावरण  माझ्या डोळ्यांनी टिपलं, पण मेंदूनं त्याची दखल घेतली नाही.  माझ्या डोक्यात आग पेटली होती. 
मला फसवून लुबाडून पळून आलेल्या नरहरीची मानगूट पकडायची.  त्यानं बर्‍या बोलानं पैसे दिले तर ठीक, नाहीतर त्याला बडवायचं आणि पैसे वसूल करायचे... हेच विचार डोक्यात भरलेले.  माझे मित्रही तापले होते.
आम्ही टेंपोच्या ड्रायव्हरला टेंपोतच बसायला सांगितलं.  न जाणो तशीच वेळ आणि पटकन पळून जायला लागलं, तर आपली तयारी असावी.  सिनेमातल्या सारखा माझा सर्व प्लॅन ठरला होता. 
मी आणि माझे मित्र नरहरीच्या घराच्या दारात उभे राहिलो.  मी हाक मारली, "नरहरी SS."
नरहरी बाहेरच्या खोलीत आला.  मला पाहून चपापला.  त्याचा चेहरा काळाठिक्कर पडला.  पटकन पुढे होऊन त्यानं दाराला कडी घातली आणि माझ्या पायावर लोळण घेतली. 
मी संतापाने थरथरत त्याची गचांडी पकडली.  स्वतःची मान सोडवून घेण्याचा प्रयत्नही न करता, तो गयावया करीत म्हणाला,
"शेट, मला फक्त दोन मिनिटं द्या.
माझी गोष्ट ऐकून घ्या."
माझी पकड किंचित सैल झाली.  तो उठला आणि मधल्या भिंतीच्या दारापाशी गेला.  त्यानं दार उघडलं.  आतल्या खोलीत, एका झरोक्यातून अंधुकसा प्रकाश येत होता. 
मी पाहिलं.  तिथे एका फाटक्या जुनाट घोंगडीवर एक म्हातारी बसली होती.  बहुधा नरहरीची आई.  घरातल्या लग्नासाठी तयार झाली होती.  त्यातल्या त्यात बरी, धडुतं म्हणावं अशी एक साडी ती नेसली होती.  दार उघडल्याचा आवाज झाला आणि तिनं आमच्या दिशेनं वळून पाहिलं.  ती आंधळी होती.
उत्सुकतेनं भरलेल्या तिच्या आनंदी चेहर्‍याकडे पाहतांना, माझ्या अंगावर सर्रकन काटा उभा राहिला.  मनात अपराधीपणाची भावना आली.  क्षणभरच! मग मात्र मी स्वतःला सावरलं आणि नरहरीचा हात झपकन पकडला.
म्हातारीनं विचारलं,
"नरु? काय रे? भट इलो?"
म्हातारीच्या प्रश्नाचे उत्तर न देता नरहरी वळला आणि चालायला लागला.  त्याच्या पाठोपाठ त्याचा हात न सोडता मी! आम्ही मांडवात आलो.
अचानक माझं लक्ष गेलं.  रस्त्यावर काही लोक लाठ्या काठ्या घेऊन जमले होते.  बाहेरगावाहून आलेला टेंपो, आतमध्ये पैलवानी थाटाची माणसं, ह्यावरुन गावकर्‍यांना अंदाज आला असावा.  लग्न घरात काही गडबड होऊ नये, ह्यासाठी ते जय्यत तयारीनिशी आले होते.
इकडे नरहरीने कोणाला तरी सांगितलं.
"अरे, मुलीला दोन मिनिटांसाठी घेऊन या."
मी आणि माझे मित्र सर्व नाटक पाहात होते.  घरातून चार माणसं बाहेर आली.  त्यांच्या खांद्यावर एक खुर्ची आणि खुर्चीत बसलेली नवरीमुलगी.  त्या माणसांनी खुर्ची खाली ठेवली.
आता प्रथमच नरहरी भडाभडा बोलायला लागला.
"दादा, ही माझी बहीण!"
मी उडालो.
"आज तिचं लग्न आहे.  आजच्या दिवस मला माफ करा.  मी तुम्हाला हात जोडतो.
उद्या तुम्ही माझी खांडोळी केलीत तरी चालेल."
डोळ्यातून घळाघळा वाहणारं पाणी पुसत तो म्हणाला, "माझी बहीण पोलिओ पेशंट आहे."
मस्तकावर विजेचा लोळ पडावा, तसा मी नखशिखान्त थरथरलो.
नकळत मी त्या मुलीच्या पायांकडे पाहिलं.  मुलगी लाजून पायांवरची साडी नीट करीत होती.  तरीही मला दिसले, पोलिओचा बळी ठरलेले काटक्यांसारखे दोन निर्जीव पाय.
माझ्या डोळ्यांना पाण्याच्या धारा केव्हा लागल्या, मला कळलंच नाही.  नरहरी माझा हात सोडवून पुढे गेला.  दारातून आलेल्या नवर्‍या मुलाच्या वरातीचं त्यानं स्वागत केलं.  आणि मग लग्नाची एकच धामधूम उडाली.
सुन्न होऊन मी एका कोपर्‍यात उभा.  माझे मित्रही बावचळल्यासारखे गप्प.  काय करायला आलो होतो?  आणि घडलं काय? 
एका बाजूला नरहरीच्या पांगळ्या बहिणीचं लग्न पार पडत होतं.  नरहरी कृतकृत्य झालेला आणि त्याच्या आंधळ्या आईच्या चेहर्‍यावरुन समाधान ओसंडून वाहातंय.
तर मी मात्र मनातल्या मनात हजार मरणं मेलेला, चंपूताईच्या आठवणीने कासावीस झालेला.  चंपूताईने आत्महत्या केली, त्या गोष्टीला जेमतेम सहा महिने होत होते.
मी नरहरीच्या जागी स्वतःला पाहायला लागलो.  त्याच्या चेहर्‍यावरचा आनंद पाहताना माझं हृदय भरलं. 
 नरहरीच्या बहिणीचं लग्न लागलं.  खुर्चीत बसून, नरहरीची बहीण सासरी गेली आणि नरहरीनं माझे पाय धरले.
"दादा, तुम्ही माझ्या बहिणीचं लग्न पार पडेपर्यंत थांबलात.  तुमचे उपकार मी कधी विसरणार नाही.
मी कबुली देतो.  मी चुकलो.  मी चोरी केली.  पण माझ्या पांगळ्या बहिणीला चांगला नवरा मिळावा, तिचं भलं व्हावं, म्हणून मी पाप केलं.
माझ्यावर विश्वास ठेवा.  तुमची पै न पै फेडीन मी."
एक शब्दही न उच्चारता मी तिथून बाहेर पडलो.  आम्ही मुंबईला परत आलो.
पंधरा दिवसांनी नरहरी परत आला.  मी त्याला कामावर ठेवला.  तो पूर्वीसारखंच इमाने इतबारे काम करायला लागला.  प्रत्येक महिन्याचा पगार घेताना म्हणायचा,
"शेट, तुमचे पैसे थोडे थोडे तरी कापून घ्या ना!"
मी त्याचे पैसे कधीही कापले नाहीत.  त्यानं उचललेली रक्कम त्या काळात माझ्यासाठी खूप मोठी होती.  पण एका बहिणीचं लग्न झालं हे समाधान त्याहीपेक्षा मोठं होतं.
पुढे नरहरी आपल्या गावाला परत गेला.  मध्ये बरीच वर्षंही गेली.  एकदा मी कामासाठी कोकणात निघालो होतो. वाटेत चहा घ्यायला थांबलो, तर मला नरहरी दिसला.
मी त्याला हाक मारली, तशी तो धावत आला आणि माझ्या पाया पडला.  मी त्याच्याकडे पाहातच राहिलो.  किती बदलला होता तो?  भरलेली शरीरयष्टी, नीटनेटके परीटघडीचे कपडे, व्यक्तिमत्त्वातला आत्मविश्वास! एकदम प्रतिष्ठीत सुखवस्तू माणूस दिसत होता.  मला बरं वाटलं.
मी त्याच्याकडे पाहतो आहे, हे लक्षात येऊन, तो थोडासा लाजला.  मग म्हणाला,
"शेट, मी आता गावचा सरपंच आहे.  माझी शेतीवाडी चांगली चालली आहे."
मी म्हणालो, "अभिनंदन! सरपंच शोभतोयस् खरा!
पण काय रे? तुझी बहीण कशी आहे?"
तो आनंदानं म्हणाला,
"खूप सुखात आहे.  दोन मुलं आहेत तिला.  तिचं अपंगत्व लक्षात घेऊन, तिला जपणारा खूप चांगला नवरा मिळाला तिला."
नकळत माझ्या डोळ्यांत अश्रू आले.  नरहरी माझ्याकडे आश्चर्यानं पाहात राहिला.
"दादा, काय झालं?"
मी मान हलवली आणि रुमालानं डोळे पुसले.  मनात आलं, 'दादाही एक माणूस असतो, हे कधी कळेल का कोणाला?'

दादा नावाचा माणूस
अर्थात् उदय राजाराम लाड
लेखिका: शोभा बोंद्रे
नवचैतन्य प्रकाशन, मुंबई
पृष्ठे: २८८
मूल्यः रुपये २७०/-

नीलू नीलिमा निलोफर

तिकडे गोल खिडकीच्या खाली बसलेल्या स्त्रियांमध्ये लग्नाबद्दल चवीनं बोलणं चाललं होतं.  सेक्रेटरीची बायको खेळकर स्वभावाची होती.  ती हसून हसून बोलत होती, "नवरा हिला स्कँडल पॉईंटवर घेऊन जाईल, आईस्क्रीम खाऊ घालेल, हिच्या केसात फुलं माळेल आणि कानात हळूच म्हणेल, 'तू माझ्या हृदयाची राणी आहेस!' यापेक्षा आयुष्यात अजून काय असतं!  मन रमवण्यासाठी तास दोन तास ज्या गोष्टी केल्या जातील त्याच खर्‍या.  बाकी सगळं खोटंच असतं हे मलाही मान्य आहे.  पण ते खोटंच खूप सुंदर असतं.  अशा खोट्या प्रेमात स्वतःला गुंतवून ठेवण्यात गैर काय आहे?"

सेठी त्या स्त्रिया काय बोलताहेत हे कान देऊन ऐकत होता.  तो झटकन म्हणाला -

आए कुछ अब्र, कुछ शराब आए |  इसके बाद आए तो अजाब आए ||

सेक्रेटरीची बायको म्हणत होती - "जर कुणी अशी माझी तारीफ केली तर मी त्याच्याबरोबर आजदेखील पळून जाईन."

"का सेक्रेटरी तुमची तारीफ करीत नाहीत?"

"तो माणूस खूप कंटाळवाणा आहे.  मला चटपटीत लोक आवडतात.  तोंड टाकून बसणारे पुस्तकी लोक मला आवडत नाहीत.  चटपटीत लोकांच्या गोड गोड बोलण्याला काही अर्थ नसेना का पण तसं बोलणं मला आवडतं."

यावर वर्माच्या पत्नीने हळूच म्हटलं, - "मुलीच्या हातात तर काहीच नाही.  फक्त काचेच्या चार बांगड्या.  नवी नवरी अशी असते का?"

"प्रवास करुन आले आहेत ना!" सेक्रेटरीची बायको म्हणाली - "प्रवासात दागिने उतरवून ठेवले असतील."

"पण पार्टीत बसताना तर दागिने घालून यायला हरकत नव्हती.... दागिने असतील तर घालणार ना!"

यावर एक स्त्री अजून खालच्या आवाजात म्हणाली - "अशी लग्नं दोन दिवसदेखील टिकत नाहीत."

सेक्रेटरीच्या बायकोने वळून पाहिलं आणि मग हात हलवत म्हणाली - "अरे, दोन दिवस ती हसली खिदळली तर काय हरकत आहे? नंतर बायकांच्या नशिबी फक्त कष्टच लिहिलेले असतात.  या वेळी तरी तो तिला बरोबर घेऊन हिंडेल फिरेल... मग ति लग्न करुन आलीय का? हे लग्न दोन दिवस तरी टिकेल का?  या सगळ्यांचं आपल्याला काय करायचंय?  मी तर म्हणते, ती पळून आली असली तरी छान आहे आणि प्रेमविवाह करुन आली असली तरी छानच आहे.  हा दोन दिवस तर तिला आनंदात हिंडवेल, फिरवेल."

"तुला असं कुणी फिरवलं नाही?"

"माझं काय विचारतेस? मी लग्न करुन आले पण पहिल्या रात्री माझा नवरा पुस्तक उघडून वाचत बसला."

बायकांच्यामधून हास्याचा फवारा उडाला.

"तेव्हापासून हा पुस्तकंच वाचतोय."

"आमचे जीजाजी पुस्तकच वाचत राहिले, मग ही तीन तीन मुलं कुठून आली?"

"मी हिंमत केली म्हणून, अजून काय? मी एका रात्री पुस्तक ओढून घेतलं आणि फरशीवर फेकून दिलं..." यावर त्या सगळ्या मैत्रिणी खळखळून हसत राहिल्या. 

*****

"माणूस चुका करतो कारण तो चुकाच करू शकतो.  चूक ही काही माहिती नाही म्हणून किंवा अनुभव नाही म्हणून घडणारी गोष्ट नाही.  माणसाच्या स्वभावातच अशी काही खोड असते की त्यामुळे त्याच्या हातून चुका घडतात.  सुधीरला नंतर पश्चात्ताप होईल की नाही हे सांगता येत नाही पण त्यानंतरही तो चुका करेलच."

"काय बोलताय?"

"प्रत्येक चुकीचं पाऊल हे विचारपूर्वकच उचललेलं असतं, हे जीवनातलं एक भयानक सत्य आहे."

"तुमचं तत्त्वज्ञान जरा बाजूला ठेवा.  आधीच बारा वाजून गेले आहेत.  म्हणून तुमच्या अशा पार्ट्यांचा मला राग येतो."

पण डॉ. गणेश यांची बुद्धी तल्लख झालेली होती. 

"ही माणसाची नियती आहे.  सुधीरने सर्व गोष्टींचा विचार करूनच लग्न केलेलं आहे."

"पण तुम्ही त्याला त्याने केलेली चूक असं म्हणता आहात.  मला मात्र ती चूक आहे असं वाटत नाही.  ते एकमेकांवर प्रेम करतात.  त्यांनी लग्न केलंय."

डॉ. गणेश यावर काही बोलले नाहीत.  ते आपल्याच विचारात खोलीत इकडून तिकडे फेर्‍या मारीत राहिले.  आता ते कितीही वेळ फेर्‍या मारू शकतात याची जाणीव त्यांच्या पत्नीला झाली.  अशा फेर्‍या मारताना त्यांना नवेनवे विचार सूचत रहातात.  फेर्‍या मारता मारता ते एखाद्या वेळी खोलीच्या मधोमध उभे रहातात.  आपला डावा हात मानेवर ठेवतात आणि डोळे फरशीवर खिळवून ठेवतात.  त्या वेळी त्यांच्या मनामध्ये कोणतातरी नवा विचार जन्म घेतो आहे हे पत्नीला समजतं.  असं उभं असताना अचानक ते मानेवर हाताने जोराने मारतात.  जणू ते डास मारतात.  त्या वेळी नव्या विचाराचा जन्म झालाय हे पत्नीच्या लक्षात येतं.  ही प्रक्रिया कितीतरी वेळ चालत रहाते.  

पत्नी पलंगावर बसली होती.  आपल्या झोपेचं खोबरं झालं असंच तिला वाटलं.  कारण आपल्या पतीच्या डोक्यात किती वेळ नवीन विचार येत रहातील हे काही सांगता येत नव्हतं. 
"प्रत्येक विचाराचं आपलं स्वतःचं म्हणून एक स्वतंत्र अस्तित्व असतं."  डॉ. गणेश म्हणत असत - "जन्म घेतल्यावर तो नवजात अर्भकाप्रमाणे वाढू लागतो.  एखादं नवं झाड वाढावं तसा त्याचा विकास होऊ लागतो.  मग त्या विचाराला नवे नवे अंकूर फुटतात आणि तो विचार स्वतःच्या पायावर उभा रहातो."
अशा वेळी त्यांची पत्नी पलंगावर पालथी मांडी घालून गुपचूप बसून रहाते आणि एक एक विचार कसा जन्म घेतो हे पहात रहाते...  यांना हेच आवडत असेल तर तसं का होईना! कधीतरी थकून झोपतील आणि मग मलाही सुखाने झोपता येईल...  ती मनातल्या मनात विचार करत रहाते.
"एक एक विचार एकेका जिवंत माणसासारखा असतो.  फरक इतकाच की माणूस नष्ट होतो, पण विचार कधीच नष्ट होत नाही.  त्यावर काळाची धूळ जमा होईल पण तो मरत नाही.  गौतम बुद्धाचे विचार काय मेले आहेत?  गौतम बुद्ध आज आपल्यात नाहीत पण त्यांचे विचार आजही जिवंत आहेत."
त्यांची पत्नी मनातल्या मनात म्हणते - 'पण काही विचार इतके मुर्दाड असतात की, ते जिवंत आहेत असं कुणीही म्हणणार नाही किंवा ते जन्मतःच मरून जातात.'  पण ती हे उघडपणे कधीही बोलणार नाही.  ती आपल्या विचारांची चेष्टा करतेय असंच नवर्‍याला वाटेल म्हणून ती गप्पच रहाते. 
डॉ. गणेश यांनी मानेवर हात मारला.  त्यांची पत्नी सावध झाली. 
"अंजली, मी चुकीचं काहीच सांगत नव्हतो.  आपल्याला प्रिय असलेल्या वस्तूचा नाश करण्याची प्रवृत्ती माणसांमध्ये असते.  तो प्रत्यक्षात असं काही करीत नसेलही पण मनातल्या मनात ही प्रवृत्ती त्याला तसं करायला प्रोत्साहन देत असते."
पत्नी त्यांचं बोलणं ऐकून वैतागली.
"आतल्या आत ही प्रवृत्ती त्याला धक्के देत असते.  जाहीरपणे तो आपल्या प्रेयसीवर प्रेम करीत असतो.  तिच्यावर जीव ओवाळून टाकत असतो.  पण मनातून तो तिला कुस्करून टाकू इच्छित असतो.
पत्नीला धक्का बसला... हे कसले विचार यांच्या मनात येत रहातात?
अंधारात डॉ. गणेश त्यांच्या पलंगासमोर येऊन उभे राहिले होते. 
"फूल किती सुंदर असतं! तू ऐकतेयस ना अंजली? फुलाला पाहून लहान मुलाचा चेहरा आनंदानं फुलून येतो.  तो झटकन ते फूल उचलून घेतो.  पण नंतर तो फुलाची पाकळी तोडून टाकू लागतो.  तू कधी मुलांना अशी फुलांची हत्या करताना बघितलंयस?  जोपर्यंत तो ते फूल नष्ट करीत नाही तोपर्यंत तो ते सोडत नाही.  तो फुलाचा नाश करतो... त्याला सुंदर बाहुली द्या, तो त्या बाहुलीचे केस ओढेल, कपडे फाडेल... मी या वृत्तीबद्दल बोलतोय.  मुलाचं हे वागणं स्वयंस्फूर्त असतं.  ते मूल अजूनपर्यंत समाजाच्या नियमांच्या जाळ्यात अडकलेलं नसतं.  त्यामुळे त्याची ही वृत्ती दबलेली नसते.  म्हणूनच तो फुलाची पाकळी पाकळी वेगळी करतो.  मोठ्या माणसांचं वागणं स्वयंस्फूर्त असू शकत नाही.  त्यामुळे त्यांची ही वृत्ती समाजाच्या विधिनिषेधाच्या ढिगार्‍याखाली दडपली गेलेली असते.  पण संधी मिळताच ती आपलं विनाशकारी काम करू लागते."
त्यांचं हे बोलणं ऐकून पत्नी शहारली... यांना काय होतं कुणास ठाऊक? मग त्यांना दुसर्‍या विषयाकडे वळविण्यासाठी ती म्हणाली - "बरं झालं आपला प्रेमविवाह नाही झाला ते.  नाहीतर एखाद्या दिवशी तुम्ही माझा गळा घोटला असता." 
पण डॉक्टर गणेश बोलतच होते... "मी माणसाच्या वृत्तीबद्दल बोलतोय अंजली.  मी त्याच्या या वृत्तीवर अंकुश लावण्याची गोष्ट करीत नाहीये.  पण त्यांना बेलगाम सोडावं असंही माझं म्हणणं नाही."
"बस्स झालं.  मला आता काहीही ऐकायचं नाहीये.  रोज काहीतरी विषय घेऊन बसता.  माणसाच्या वागणुकीत दोष नाहीये, तुमच्या विचारात दोष आहे.  तुमच्या डोक्यात कसलातरी किडा आहे.  आता या आणि झोपा."
"तू तर मलाच दोष द्यायला लागलीस अंजली.  हा संशोधनाचा विषय आहे.  हा एक अद्भुत विचार मला सुचलाय असं नाही तुला वाटत?"
"तुम्ही संशोधन करीत रहा.  पण या वेळी शांतपणे झोपा.  ज्याच्यावर आपण प्रेम करतो त्याला आपण सुखी करायचा प्रयत्न करतो की, त्याची हत्या करू इच्छितो?  तुमच्या विचाराला काही शेंडाबुडखाच नसतो.  आता प्लीज झोपायला या."
अंजलीला मनातून खूप राग आला होता.  त्या प्रेमी युगुलाच्या बाबतीत विचार करताना तिच्या मनात कसले कसले विचार येत होते... एकमेकांचा हात पकडून घरातून निघून आले आहेत... आपल्या प्रेमाच्या बळावर... आणि तेही आजच्या जमान्यात... छोटीशी नाव आणि सागरांच्या मोठ्या लाटांच्या थपडा... त्यांचं मनोबल वाढवायचं तर... ह्यांना प्रेमी हत्यारा आणि प्रेमिका बळीचा बकरा दिसतेय...

नीलू नीलिमा निलोफर
मूळ हिंदी लेखक : भीष्म साहनी
मराठी अनुवाद : चंद्रकांत भोंजाळ
नवचैतन्य प्रकाशन
पृष्ठे - २०८
मूल्य - १९०/- रुपये.

दक्षिणरंग

पुंता अरीनासला येण्याची मुख्य कारणं दोन.  उत्तरेचं नॅशनल पार्क आणि इथल्या प्लाता नदीमधल्या बेटावर असणारी पेन्ग्विन पक्ष्यांची वसाहत.  'इव्हिनिंग सूट'  घातलेल्या ढेरपोट्या, गंभीर व्यापार्‍यांसारखे वाटणारे हे पक्षी आजपर्यंत फक्त प्राणिसंग्रहालयातच दिसले होते.  त्यांच्या वसाहतींवरचे निसर्गपट टी. व्ही. वर मन लावून पाहिले होते.  बर्फाच्या शुभ्र गालिच्यावर ताठ घसरत जाणारे, त्यातल्या फटीतून चटकन सूर मारून मासे पकडणारे पक्षी त्यात लाखांनी एकत्र दिसले होते.  पण चित्रात पाहणं वेगळं आणि त्यांना प्रत्यक्ष पाहणं फार वेगळं.  प्रजोत्पादनासाठी पेन्ग्विन अँटार्क्टिकाहून इथल्या नदीमधल्या बेटावर येतात.  ते पाहण्याची तीव्र इच्छा होती.  तिला पुंता अरीनासच्या विमानतळावरच शह मिळाला.

'या दिवसात कुठले पेन्ग्विन्स?'  आम्हांला भाड्याची गाडी देणारा कंपनी प्रतिनिधी म्हणाला होता, "आता त्या कॉलनीत कुणी नाही.  हा ऑगस्ट महिना.  अजून ते अँटार्क्टिकात आहेत.  उन्हाळा आला की नोव्हेंबरमध्ये ते तिकडून इकडे येतात."

या नवलाईच्या पण तद्दन बुद्दू पक्ष्यांना आता काय म्हणावं?  सध्या तिथं बर्फाच्या लाद्यांखाली पुरून बसण्यापेक्षा इथं पुंता अरीनासला नाही का यायचं?  त्यांनाही (त्या मानानं) गरम हवा मिळाली असती आणि आम्हांलाही ते पाह्यला मिळाले असते.  हे पक्षी निसर्गतः फक्त तीन ठिकाणी राहतात.  इथं अँटार्क्टिकाजवळ, न्यूझीलंडला किंवा विषुववृत्तावरच्या गालापागोस बेटांवर.  पैकी इथल्या वसाहती सर्वांत भरदार.  काळापांढरा टेलकोट घालून बो टाय लावल्यासारख्या काळ्या कंठाचे, पिवळ्या चोचींचे, ठुमकत चालणारे हे पक्षी कळपांनी बघायची हौस होती.  पण त्यांचा हंगाम कोणता हे पुता अरीनासला येऊन पोचेपर्यंत आम्हांला माहीत नव्हतं.  पेन्ग्विन्सचं वेळापत्रक अगदी चोख आखलेलं असतं. 

दरवर्षी ठीक १० नोव्हेंबरला नरांची 'पायलट टीम' नदीतून वर पोहत जाते.  हा चाचणी गट बेटावर पोहोचला, की उरलेल्यांची वाट पाहत तिथं थांबतो.  २४ नोव्हेंबरला बाकीचे नर येतात आणि तिथं असलेल्या आपल्या जुन्या बिळांचा ताबा घेऊन त्याची डागडुजी करतात.  चकचकीत दगड-शिंपांनी घरं सजवून आपापल्या माद्यांची वाट बघत असतात.  यथावकाश माद्यांचा मेळावा आला की त्यांच्या पन्नास-पन्नास हजार जोड्या जमून या बेटावर रमतात. 

पेन्ग्विन जन्मभर एकपत्नीव्रत पाळतो.  प्रत्येक जोडी ठरावीक जमीन आपल्या मालकीची समजून तिथून बाकीच्यांना हुसकावून लावते.  मग मादी तिथं दोन-तीन अंडी घालते.  नर पेन्ग्विन आदर्श पिताही असतो.  तो अंडी उबविण्यापासून मासे मारण्यापर्यंत सगळ्या कामात सिंहाचा वाटा उचलतो.  अंडी उभ्यानंच उबवावी लागतात.  बर्फासारख्या गार जमिनीवर ती ठेवली तर थंडीनं करपून जातील म्हणून ती त्यांना आपल्या पायांवर अलगद तोलावी लागतात.  उबेसाठी अंगच्या पिसांनी झाकावी लागतात.  पुढे त्यांतून पिल्लं बाहेर पडली की तो त्यांना मासेही चारतो.  पेन्ग्विनीण बाई खर्‍या सुखी म्हणायच्या. 

त्यांचा हा आदर्श संसार एप्रिलमध्ये संपतो.  मुलं मोठी होऊन स्वतःचं पाहू लागतात.  थंडीची पहिली चाहूल लागली की सगळेजण परत अँटार्क्टिकाच्या बर्फावर घसरगुंड्या खेळायला निघून जातात.  अशा या एकमार्गी निरुपद्रवी निष्पाप पक्ष्याला मारावंसं कुणाला वाटेल?

पण १५९३ साली जॉन डेव्हिस नावाच्या इंग्लिश कॅप्टननं आणि त्याच्या खलाशांनी पोटासाठी ते पाप केलं.  त्यांनी वीस हजार पेन्ग्विन्सची इथं कत्तल केली.  तोवर या निरागस पक्ष्यांना शत्रू कसा तो माहीत नव्हता.  त्यामुळे त्यांना पकडून मारणं फार सोपं होतं.  एवढे पक्षी मारून,  वाळवून, खारवून त्यांनी आपल्या परतीच्या प्रवासाची तरतूद केली.  हे झालं ऑक्टोबर महिन्यात.  डिसेंबरमध्ये त्यांचं जहाज विषुववृत्तावर पोचलं.  हवा गरम झाली आणि पेन्ग्विन्सनी सूड उगवला.

त्यांच्या खारावलेल्या मांसात बोटबोट लांबीच्या आळ्या पडल्या.  लोखंड सोडता बाकीच्या सगळ्या गोष्टी फस्त करून टाकायचा या आळ्यांनी सपाटा लावला.  कपडे, बिछाने, बुट्स, हॅट्स, चामडी पट्टे आणि खलाशांचे हातपाय जे समोर येईल ते स्वाहा होऊ लागलं.  त्यांनी बोटीचं लाकूडसुद्धा कुरतडल्यामुळे बोट बुडायची पाळी आली.  माराव्यात तितक्या जास्तच तयार. 

कर्कवृत्तापर्यंत येईतो बोटीवरच्या खलाशांना स्कर्वी रोगानं पछाडलं.  अंगावर अशी सूज आली की त्यांना झोपणंसुद्धा अशक्य झालं.  ते पटापट मरायला लागले.  शहात्तरपैकी फक्त पाचजण उरले.  त्यांचं तारू भरकटत कसंतरी इंग्लंडला पोचलं.  डेव्हिसनं स्वतःच्या डायरीत लिहून ठेवलेल्या या इत्थंभूत वृत्तांताच्या आधारे पुढे इंग्लिश कवी कोलरिजनं 'द राइम ऑफ द एन्शन्ट मॅरीनर' हे अमर काव्य लिहिलं. 

असा चित्तथरारक साहित्यिक इतिहास असलेल्या या पक्ष्यांनी दगा दिल्यावर 'कुठल्याही ऋतूत आलो तरी काहीतरी पाहायचं हुकणारच' असं मनाचं समाधान करून घेत नॅशनल पार्कच्या दिशेनं मोर्चा वळवला.   

*****

गावात 'मालव्हीनास'चं मोठं प्रस्थ.  मालव्हीनास म्हणजे 'फॉकलंड्स बेट'.  १९८२ साली त्याच्या मालकीसाठी आर्जेंटिनानं ब्रिटनशी युद्ध पुकारलं आणि सपाटून मार खाल्ला.  बेटं दोनशे वर्षं ब्रिटिश होती ती पुन्हा ब्रिटिशच राहिली.  कोट्यावधी पौंड खर्च झाल्यावर ब्रिटिश साम्राज्याचा एक चामखीळ वाचला.  टिचभर आकार आणी भयानक हवामान यांमुळे हजारो मैल दूरच्या ब्रिटनला किंवा शेजारच्या आर्जेंटिनाला ती बेटं सारखीच निरुपयोगी आहेत.  'न्यूयॉर्कर' या अमेरिकन साप्ताहिकानं या युद्धाचं यथोचित वर्णन केलं होतं - 'एका कंगव्यासाठी लागलेलं दोन टकल्यांचं भांडण.'

पण देशाभिमान ही काही और चीज असते.  त्या विजयाच्या जोरावर ब्रिटनची मार्ग्रेट थॅचर पुन्हा निवडून आली.  उलट आर्जेंटिना ती लढाई आपण जिंकल्याचा दावा करतो.  इथल्या नकाशात मालव्हीनास बेटं आर्जेंटिनाची म्हणून चितारण्यात येतात.  उश्वायाच्या मुख्य रस्त्याचं आणि प्रमुख चौकाचं नाव मालव्हीनास.  मधोमध विजयस्तंभ.  त्यावर लोखंडी जाळीत आर्जेंटियन नकाशा.  याची ब्रिटनला दखल आहे की नाही कोण जाणे.  कदाचित त्याकडे जाणूनबुजूनही काणाडोळा केलेला असेल.  कारण फॉकलंड्स बेटावर सारे मिळून तीस रहिवासी.  तेवढ्यासाठी पुन्हा युद्धाची खिटखिट नको.  त्या चौकाचे, पाट्यांचे आणि नकाशाचे फोटो आमच्या इंग्लिश मित्रांना खिजविण्यासाठी खास काढून घेतले आणि पुढे निघालो.  

*****

टँगो डान्स ही आर्जेंटिनानं जगाला दिलेली देणगी आहे.  तो चुकवणं म्हणजे केरळात जाऊन कथ्थकली न पाहणं.  रात्री तिथल्या एका नावाजलेल्या क्लबमध्ये गेलो.  तिकिटं भरपूर महाग.  तरी ते छोटं सभागृह गच्च भरलेलं होतं.  अ‍ॅकॉर्डियनच्या वरखाली उडणार्‍या बेलाग सुरावटींवर हिंदकाळत होतं.  खुर्चीशी खिळवून टँगो-नृत्य पाहण्यासाठी सगळे अधीर झालेले. 

जाळीदार काळ्या कपड्यातल्या सडपातळ नर्तिका आणि काळ्यापांढर्‍या टेलकोट्समधले, पोमेड लावून उलट्या फिरवलेल्या तुकतुकीत केसांचे नर्तक स्टेजवर आले.  वाद्यांच्या उत्कट साथीत त्यांनी पावलं टाकायला सुरुवात केली.  त्यांच्या हालचाली धीट, आक्रमक, उत्तेजक आणि उन्मादक.  स्त्री-पुरुषांनी मिठीत येऊन तोंडमिळवणी करत नाचायचं.  मांड्यांपासूनचे पाय इतके एकमेकांत की नाचताना घोटाळा होऊन एकाची टाच दुसर्‍याला कशी ठोकरत नाही याचं आश्चर्य वाटावं.  प्रत्येक पदन्यास कडक.  बाहुपाशात येतायेता दूर व्हायचं.  चुंबनाला आतुरलेले ओठ, पण ते कधीच मिळत नाहीत.  चेहर्‍यावर अनावर, अगतिक प्रेमाची अतीव दुखरी भावना उफाळून येत होती.  नाचण्यात कमालीची चपलता.  जोडीदारणीला बाहुलीसारखी उचलून उलटीसुद्धा फिरवत होते.  दोन तास दहा जोडप्यांनी आणि टँगोच्या त्या विशिष्ट सुरावटींनी पार भारून टाकलं.

मूळचं हे नृत्य समाजाच्या तळातल्या वर्गाचं आणि वेश्यावस्तीतलं.  पण विसाव्या शतकात त्याला प्रतिष्ठा मिळवून दिली कार्लोस गार्डेल या नर्तकानं.  कुमारी मातेच्या पोटी जन्मलेल्या या निर्वासित फ्रेंच मुलानं काबाडकष्ट करत ते शिकून घेतलं आणि आपल्या नाचगाण्यानं ब्वेनोझायरेसमधल्या तरुण पिढीला वेड लावलं.  ते नृत्य न्यूयॉर्क-लंडन-पॅरिसपर्यंत पोहोचवलं.  त्याला जगभर मान्यता मिळाल्यानंतरच कुठे आर्जेंटिनातल्या ढुढ्ढाचार्यांच्या माना हलल्या.  टँगो शिष्टसंमत समजलं गेलं.  १९३५ मध्ये विमान अपघातात गार्डेल वारला.  पण त्याला अजून जिवंत असल्यासारखा मानतात.  दुपारी लाव्हाले रस्त्याच्या कोपर्‍याकोपर्‍यावर भेटत होता तो देखणा हसरा चेहरा गार्डेलचा.  एल्व्हिस प्रेज्लीसारखा त्याच्या चाहत्यांचा इथं फार मोठा संप्रदाय आहे. 

क्लबबमधून बाहेर पडलो तेव्हा साडेदहा वाजले होते.  पाहिलेल्या नाचानं मंत्रमुग्ध झाल्यानं आपणही चार पावलं टाकून पाहावीत अशी वर्षा आशूला तीव्र इच्छा झाली.  अशा नवशिक्यांसाठी असलेल्या क्लबमध्ये त्यांना जायचं होतं.  मी एकटीच हॉटेलमध्ये परत यायला निघाले.  टॅक्सीत बसवून देताना आशूनं पाच आणि दोन डॉलर्सची एकेक नोट माझ्या हातावर ठेवली.  मी एकटी निघाले खरी पण मनात अस्वस्थ होते.  नवखं शहर.  अनोळखी रस्ते.  हॉटेल कुठे आहे कोण जाणे.  आपल्याला खूप फिरवलं तर? किंवा भलतीकडेच नेलं तर? निरखून बाहेर बघत होते.  येताना पाहिलेल्या काही खुणा दिसताहेत का त्याचा अंदाज घेत होते. 

काही विपरीत न घडता लगेच हॉटेलवर पोहोचले.  टॅक्सी रस्त्याच्या दुसर्‍या बाजूला अंधारात उभी राहिली.  मीटरवर तीन डॉलर्स झाले होते म्हणून मी पाच डॉलर्स टॅक्सी ड्रायव्हरच्या हातात देऊन मोडीची वाट पाहत असताना त्याने आणखी पैशासाठी हात पुढे केला.  मी खुणेनं कसले म्हणून विचारताच त्यानं त्याच्या हातातली दोन डॉलर्सची नोट दाखवली.  तेव्हा आशूनं चुकून मला दोन्ही दोन डॉलर्सच्या नोटा दिल्या असाव्यात अशा समजुतीनं मी दुसरी नोट त्याच्या हाती ठेवली.  एक डॉलर टिप दिलीसं समजून मी बाहेर पडले पण काहीतरी चुकल्यासारखं वाटत होतं.

दुसर्‍या दिवशी मी आशूला विचारलं.  त्यानं मला सात डॉलर्सच दिले होते.  टॅक्सी ड्रायव्हरनं हातचलाखी करून माझ्या पाचाच्या जागी दोनची नोट दाखवली होती.  अंधाराचा आणि माझ्या भांबावण्याचा फायदा घेऊन मला हातोहात फसवलं होतं.  दक्षिण अमेरिकेत हातचलाखीच्या अशा लांड्यालबाड्या खूप चालतात.  सुदैवानं त्यांची ही एकच चुणूक मला मिळाली.  

*****

पुढच्या खडकाळ कड्यालगतच्या दगडांवर अ‍ॅल्बट्रॉस पक्षी वस्तीला होते.  समुद्राचा राजा असलेल्या या मोठ्या पक्ष्याला उडण्याच्या सुरुवातीला उंच कड्याचा आधार लागतो.  त्याला जमिनीवर भरभर पळून वेग घेता येत नाही.  कड्याच्या शेवटी उडी मारून उड्डाण करावं लागतं.  अशी एकदोन उड्डाणं बघायला मिळाली. 

पाचफुटी पंखांचा एवढा प्रचंड पक्षी कड्यावरून टुणकन उडी मारून झेपावतो.  पण त्याला त्याची भीती वाटत असावी.  कड्याच्या टोकाला बराच वेळ तो 'उडू की नको' या संभ्रमात बसलेला दिसतो.  इतर पक्षी पुटकन येतात नि उडून जातात, हा तिथेच.  पण एकदा झेप घेतली की या सर्वात मोठ्या समुद्रपक्ष्याचं शुभ्रपंखी देखणेपण मोहून टाकतं.  तो दिसेनासा होईतो डोळे त्याचा पाठलाग करत राहतात. 

त्याची आणखी मोहक गोष्ट म्हणजे त्यांचं प्रियाराधन.  डावीकडे चिल्लर झुडुपांतून गेलेली एक पायवाट होती.  तिथं ते बहराला आलं होतं.  गळ्यात गळा घालणं काय, पंख फुलवणं काय, चोचीत चोच काय, विचारू नका.  तासतासभर त्यातच गुंग.  आम्ही आसपास आहोत याचं भानही नाही.  हाईडपार्कमधल्या मानवी युगुलांची आठवण येत होती.  फारच रोमँटिक.  वर्षातून अंडी एकदाच घालतात.  मीलन मात्र सारखं. 

त्यांच्या ५०-५५ वर्षांच्या सहजीवनासाठी हे पक्षी एकदाच आणि एकच जोडीदार निवडतात.  जोडप्यापैकी नर वा मादी कुणीही आधी मेलं की दुसरा अन्नपाण्याचा त्याग करून थोड्या दिवसांत तीच वाट धरतो.  एक पति-पत्नीव्रताचं हे काटेकोर पालन ऐकून माझा त्यांच्याबद्दलचा आदर दुणावतो न दुणावतो तो मार्टिननं त्यांच्याबद्दलचं आणखी एक सत्य सांगितलं. 

जमिनीवरील प्रजननाचं काम डिसेंबरमधे संपलं की जानेवारी ते एप्रिल हे चार महिने अ‍ॅल्बट्रॉस पक्षी समुदावर काढतात.  डिसेंबरच्या अखेरीचं हे घाऊक प्रयाण बघण्यासारखं असतं.  लढावू विमानं जशी धावपट्टीवरून लागोपाठ सुटतात तसे हे एकूण एक पक्षी कड्यावरून झेप घेत आकाशगामी होतात.  एप्रिलमध्ये परतताना आधी मोठे नर, मग त्यांच्या माद्या, मग या मोसमातले नवे नर आणि सरतेशेवटी नव्या माद्या या क्रमानं येतात.  एकेका आठवड्याला एकेक गट इथं उतरतो. 

आधीचे तीन महिने समुद्रावर काढल्यानं त्यांच्या पंखांचे स्नायू तयार झालेले असतात.  पण वापरले न गेल्यानं पायांचे कमजोर होतात.  खडकांवर उतरणं त्यांना कठीण होतं.  ते कोलमडतात.  धडपडतात.  खुरडत खुरडत पुढे सरकतात.  पण लवकरच सावरतात.  आतापर्यंत ते जमिनीला चांगले सरावलेले असतात.  तरुण माद्यांचा हा शेवटचा गट आला की हे नर त्यांच्यावर झडप घालून, त्यांना हलता येत नसण्याच्या स्थितीत त्यांचा यथेच्छ उपभोग घेतात आणि पुन्हा आपलं 'एकपत्नीव्रत' पाळायला साळसूदासारखे निघून जातात.  ते असं का करतात या कोड्याचं उत्तर जीवशास्त्रज्ञांना सापडत नाही.  - पुरुष! दुसरं काय? 

*****

लेखिकेचं हे प्रवासवर्णन अतिशय वाचनीय आणि थक्क करून सोडणारं आहे.  विशेषतः यात स्थळवर्णनाबरोबरच अगदी सहजपणे त्या स्थळाची ऐतिहासिक, भौगोलिक आणि जैवविविधतेची माहिती ही तर केवळ अविश्वसनीय वाटावी अशीच कमालीची रंजक आहे.  दोनशे पंच्याण्णव पानांचं हे पुस्तक एकदा हाती घेतलं की एका बैठकीत संपूर्णतः वाचून काढल्याखेरीज खाली ठेवलं जात नाही. 

पण...

इतक्या लांबच्या प्रदेशांत जाऊन आपण या माहितीची सत्यासत्यता तपासू शकत नाही.  लेखिकेवर पूर्णतः विसंबून राहण्याखेरीज आपल्याला गत्यंतर नाही.  तसा विश्वास वाचक टाकतोही पण अचानक एके ठिकाणी या विश्वासालाच तडा जातो.  रीओ द जनैरो - ब्राझिल इथल्या येशूच्या भव्य पुतळ्याशी तुलना करताना लेखिका जेव्हा श्रवणबेळगोळ येथील महावीराचा पुतळा असा उल्लेख करते तेव्हा या अज्ञानाविषयी एकाच वेळी आश्चर्य, खेद, संताप आणि कणव या भावना दाटून येतात.  श्रवणबेळगोळ येथील पुतळा महावीरांचा नसून गोमटेश्वर बाहुबलीचा आहे हेदेखील इतकी प्रचंड भटकंती केलेल्या या लेखिकेला ठाऊक नसावं?  महावीर हे जैन धर्मातील चोविसावे तीर्थंकर.  तर बाहुबली हा पहिले तीर्थंकर ऋषभदेव यांचा पुत्र.  आपला ज्येष्ठ बंधू भरत याला बाहुबलीने केवळ प्रचंड शारिरीक बळावर द्वंद्वात हरविलं आणि नंतर वैराग्य येऊन उभ्यानेच एक तप (बारा वर्षे) साधना केली.  या बारा वर्षांत त्यांच्या कमरेपर्यंत वेली चढल्याचंही पुतळ्याच्या रचनेत स्पष्ट दिसतं.  तसेच बाहुबली हा त्याच्या प्रचंड आकाराकरिता प्रसिद्ध असल्यानेच हा तब्बल सत्तावन्न फुटी पुतळा उभारण्यात आला आहे.  श्रवणबेळगोळला भेट देतेवेळी लेखिकेला इतकी सामान्य व सर्वज्ञात माहिती मिळू शकली नाही काय?  पुतळ्याच्या शरीराचा आकार आणि भोवती लगटलेल्या लतावेली या कशाचेही महावीरांशी काहीच साम्य नाही, शिवाय काळही अत्यंत वेगळा.  भारतातल्या एका सुप्रसिद्ध स्थळाविषयी लेखिकेला इतकी चुकीची माहिती असेल तर मग या दूरच्या प्रदेशाविषयी लेखिकेने दिलेल्या माहितीवर विश्वास तरी कसा ठेवावा? 

असो.  अज्ञान प्रकट करून लेखिका थांबली असती तरी एकवेळ समजून घेता आले असते.  परंतु इथे तर लेखिकेने आपला एका समाजाविषयीचा आकसच जाहीर रीत्या प्रकट केला आहे.  शीखांना एक्वादोरमध्ये कुठलेही नागरिक असले तरी अजिबात प्रवेश नाही हे समजल्यावर कोणा व्यक्तीला तिच्या धर्मासाठी असं अडवणं हे लेखिकेला पटत नसल्याचं ती नमूद करत असली तरी स्वतः मात्र मारवाडी समाजाविषयी नकारात्मक मतप्रदर्शन सहज करते.  लाल, हिरव्या, निळ्या, पिवळ्या रंगाना "मारवाडी रंग" म्हणून नाक मुरडण्याचा उल्लेख पुस्तकात चक्क वेगवेगळ्या ठिकाणी दोन वेळा येतो.  हे वाचताना निश्चितच खटकते. 

दक्षिणरंग
मीना प्रभु
पुरंदरे प्रकाशन
मुल्य रु.३००/-

मिरवणूक आणि लोकशाही

मिरवणूक हा खरं तर खाजगी असला तरी एक सार्वजनिक सोहळाच असतो आणि तो साजरा करण्यासाठी वेगवेगळ्या थरातल्या माणसांची, प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्षरीत्या मदत लागते.  म्हणजे बँडवाले लागतात, वाजंत्री लागतात, घोडेवाला लागतो, रांगोळ्या काढणारे लागतात, सजावट करणारे लागतात, ट्रक टेम्पोवाले लागतात, टेम्पो सजवणारे फूलवाले लागतात, गुरुजी लागतात, पोलीस लागतात, कार्यकर्ते लागतात, नाचणारे लागतात, चालणारे लागतात,फटाके फोडणारे लागतात आणि मिरवणूक बघणारेही लागतात.

मिरवणुकीची आणखी एक गंमत असते.  मिरवणूक कुणी काढलीय, ती कोण चालवतोय, हे मिरवणूक पाहून कळत नाही.  ती पुढे कोणत्या वाटेनं जाणार, हे तर खूपदा मिरवणुकीतल्या लोकांनाही माहीत नसत;  पण कुणीतरी पडद्याआडच्या माणसानं ती आखणी आधीच केलेली असते.  त्यासाठी माणसं आणि साधनं विकत घेतलेली असतात.  आमंत्रणं-निमंत्रणं देऊन पोलीस, कार्यकर्ते, मित्रमंडळी बोलावलेली असतात, कामगार बोलावलेले असतात आणि मिरवणूक छान चाललेली असते.  पाहताना असं वाटतं, की ती स्वतःच चाललीय आनंदात तल्लीन होऊन - एकदिलानं, एकमतानं ठरवल्यासारखी, आपसूक, कुणीही न सांगता;  पण खरं तर तसं नसतं.  मिरवणूक - मग ती कसलीही असो - तिचा कर्ताकरविता कुणी वेगळाच असतो.  आपल्या लोकशाहीसारखीच असते ती एका अर्थानं.  सगळ्यांना वाटत असतं की ती आपणच चालवतोय किंवा चालतेय सगळ्यांच्या मतानं;  पण ती चालवणारे कुणी दुसरेच असतात, मोजके, पडद्यामागे. 

कथा:- झुंबर
लेखकः- किरण येले
हंस दिवाळी २०१५

तुम्हाला पुणेकर व्हायचं का?

...आता तुम्हाला पुणेकर व्हायचं का? जरूर व्हा. आमचे काही म्हणणे नाही. पण मुख्य सल्ला असा, की पुन्हा विचार करा अगदी आग्रहच असेल, तर मात्र कंबर कसून तयारी केली पाहिजे, आणि एकदा तयारी झाली, की त्या सारखी मजा नाही ,तुम्हाला सांगतो.

पहिली गोष्ट म्हणजे- कसलाही न्यूनगंड बाळगू नका. आणि प्रत्येक बाबतीमध्ये मतभेद व्यक्त करायला शिका. म्हणजे आपण कोण आहोत, आपला शैक्षणिक दर्जा काय, एकूण कर्तृत्त्व काय, याचा अजिबात विचार न करता मत ठोकून द्यायचं. विषय कुठलाही असो. म्हणजे आता "अमेरिकेची आर्थिक घडी नीट बसवण्याचा खरा मार्ग कोणता?" या विषयावरती, आपण स्वतः पुणे महानगरपालिकेत, उंदीर मारायच्या विभागात आहोत नोकरीला, हे विसरून मत ठणकावता आले पाहिजे.अमेरिकेची आर्थिक आघाडी- ठोका.

दिवसातून एकदा तरी "चक चक पूर्वीचे पुणं राहिलं नाही, पूर्वीचे पुणं राहिलं नाही" हे म्हणायलाच पाहिजे. हे वाक्य म्हणायला वयाची अट नाही. इथे म्हणजे दहा वर्षाचा मुलगा सुद्धा चाळीशीच्या अनुभवाचे गाठोडं असल्यासारखं ते चारचौघांपुढे उघडत असतो. त्यामुळे "च्यायला, आमच्या वेळी हे असलं नव्हतं" हे वाक्य कॉलेज, कचेरी, ओमकारेश्वर, पेनशनर मारुतीची टेकडी, मंडई आणि शिशुविहार, कुठेही ऐकायला मिळेल, "आमच्या वेळी ते तस नव्हतं!"

मराठी भाषेच्या अनेक बोली आहेत. त्यात शुद्ध मराठी या नावाची एक पुणेरी बोली आहे. आता ह्या बोली मध्ये व्यासपीठावरची पुणेरी, घरातली पुणेरी, दुकानदाराची पुणेरी, ह्यातला फरक नीट समजावून घेतला पाहिजे. आता खासगी पुणेरी बोली भाषा आणि जाहीर बोली भाषा ह्यातल्या फरकाचा एक उदाहरण पहा. अशी कल्पना करा, की कोणीतरी एक प्राध्यापक भांबुर्डेकर हे प्राध्यापक येरकुंडकराबद्दल स्वतःच्या घरी बोलतायत:

"बोंबला! या यारकुंडवारशास्त्र्याचा सत्कार! च्यायला, येरकुंडकारचा सत्कार म्हणजे कमाल झाली. वास्तविक जोड्‍याने मारायला हवा याला. ऋग्वेदाचे भाषांतर म्हणे! कमाल आहे! अहो ऋग्वेदाचा बट्ट्याबोळ! आणि ह्यांना च्यायला सरकारी अनुदानं, पन्नास-पन्नास हजार रुपये!"
पुणेरी मराठीतून संताप व्यक्त करायला दुसर्‍याला मिळालेले पैसे, हा एक भाषिक वैशिष्ठ्याचा नमुना मानावा लागेल.

"ओढा! ओढा लेको पैसे! करा चैन! खा! रोज शिकरण खा! मटार उसळ खा!". अगदी चैनीची परमावादी. पुणेरी मराठीत इकडेच संपते- शिकरण, मटार उसळ वगेरे. "आहो! आहो चक्क वीस-वीस रुपये मिळवले" हे वाक्य वीस वीस लाख मिळवले ह्या ऐटीत उच्चारावे.
"आणि ह्यांचा म्हणे सत्कार करा! ह्यांना श्रीफळे द्या!" पुणेरी मराठीत नारळाला 'श्रीफळ' म्हणतात, आणि चादरीला 'महावस्त्र'

आता ह्याच खासगी पुणेरी बोलीचे जाहीर बोली भाषेतील रुपांतर पहा. हाच प्राध्यापक, ह्याच गुरुवर्य यार्कुंडकरांचा सत्कार.

"गुरुवर्य यार्कुंडकरांचा सत्कार, म्हणजे साक्षात विद्द्वात्तेच्या सूर्याचा सत्कार! मित्रहो, आजचा दिवस, पुणे महानगराच्या सांस्कॄतिक इतिहासात सुवर्णाक्षराने लिहून ठेवण्यासारखा आहे. हे माझे गुरु...म्हणजे मी त्यांना गुरूच मानत आलो आहे, ते मला शिष्य मानतात का नाही, हे मला ठाऊक नाही." इथे हशा. सार्वजनिक पुणेरी मराठी मध्ये, व्यासपीठावरच्या वक्त्यांनी तिसर्‍या वाक्यात जर हशा मिळवला नाही, तर तो फाउल धरतात. तेव्हा होतकरू पुणेकरांनी जाहीर पुणेरी बोलीचा अभ्यास करताना हे नीट लक्षात ठेवायला पाहिजे.

"आता, एका परीने तसा मी त्यांच्या शिष्यच आहे- कारण, ते मुन्सिपलाटीच्या शाळेत शिक्षक असताना, मी पहिल्या इयत्तेत त्यांचा विद्यार्थी होतो." म्हणजे, येरकुंडकर प्रोफेसर, हा एकेकाळी मुन्सिपालटी शाळामास्तर होता, हे जाता जाता ध्वनित करून जायचं.
"त्यांचे तीर्थरूप, सरदार पंचापात्रीकारांच्या वाड्यातील आहार विभागात सेवक होते." म्हणजे तिकडे वाड्यावर स्वयंपाकी होते, हे सांगून मोकळे व्हायचे.
"असो! अत्यंत दारिद्र्यात बालपण घालवल्यानंतर आता अरण्येश्वर कॉलनीतल्या आपल्या प्रशस्त बंगल्यात राहताना प्राध्यापक येरकुंडकरांना किती धन्यता वाटत असेल!" म्हणजे विद्वत्तेच्या नावावर पैसा कसा ओढला बघा! हे आलं त्याच्यामध्ये.

"प्राध्यापक येरकुंडकर, आणि आपले शिक्षण मंत्री, एकाच शाळेत शिकत असल्यापासूनचे स्नेही आहेत."- म्हणजे वशिला कसा लागला!

सार्वजनिक पुणेकर व्हायचे असेल, तर जाहीर पुणेरी मराठीचा खूप बारकाईने अभ्यास करावा लागेल.
आता दैनंदिन व्यावहारिक पुणेरी शुद्ध मराठी बोलीला मात्र अनेक पैलू आहेत. त्यामुळे रोजच्या व्यवहारात देखील ही बोली वापरताना, वाक्यरचनेकडे नीट लक्ष द्यायला हवे. आता हेच बघा ना, टेलीफोन रिसीवर उचलल्यानंतर, "हेलो, हेलो", असे म्हणावे, हा जगाने मान्य केलेला शिष्टाचार आहे ना? पण पुणेरी शुद्ध मराठीत, "हेलो" याच्या ऐवजी, दुपारच्या झोपेतून जागे केल्यावर आवाजाला जो एक नैसर्गिक तुसडेपणा येत असतो, तो आणून, "हेलो" म्हणण्याच्या ऐवजी "कोणे?" असे वस्‌कन ओरडायचे. म्हणजे टेलीफोन‍ करण्याप्रमाणे ऐकण्यालादेखील पैसे पडले असते, तर माणूस जसा वैतागला असता, तसे वैतागायचे. मग तिकडून विचारतो कोणीतरी, " आहो, जरा प्लीज गोखल्यांना बोलावता का?" असं विचारलं रे विचारलं की पुण्याबाहेरचे तुम्ही आहात, हे पुणेरी पोर देखील ओळखेल. त्याच्या ऐवजी, "गोखल्यांना बोलवा" असा इथून हुकुम सोडायचा. मग पलीकडून आवाज येतो, "अहो इथे दहा गोखले आहेत! त्यातला कुठला हवाय?"

"तो कितवा तो मला काय ठाऊक! LIC मध्ये झोपा काढायला जातो त्याला बोलवा!!"
मग इकडून आवाज ऐकू येतो, " अरे गणू! इथे तुझ्यासाठी फोनवर कोणीतरी पेटलाय रे!" "च्यायला, ह्या गण्याचे दिवसाला शंभर फोन." हे सुद्धा आपल्याला ऐकू येते.

पुणेकर व्हायला कसल्यातरी गोष्टीचा जाज्ज्वल्य अभिमान हवा- नुसता नाही, जाज्ज्वल्य अभिमान. तो शिवछत्रपती किंवा लोकमान्य टिळकांचाच असला पाहिजे, असं मुळीच नाहीये. म्हणजे आपल्या अळीचा गणपती विसर्जनाच्या दिवशी रांगेत कितवा जावा, इथ्पासून पुणेरी गावरान शेंग ह्या पर्यंत कुठल्याही गोष्टीचा असला तरी चालेल. पण जाज्ज्वल्य अभिमान हवा. मतभेद व्यक्त करायला या जाज्ज्वल्य अभिमानाची फार मदत होते. म्हणजे टिळक पुण्यातीथीच्या दिवशी आगरकरांविषयी चा जाज्ज्वल्य अभिमान, क्रिकेट च्या टेस्ट च्या वेळी देशी खेळांविषयीचा जाज्ज्वल्य अभिमान- अशी त्या त्या अभिमानाची नीट वाटणी करता येते आपल्याला. आपला मतभेद केवळ खासगी मध्ये व्यक्त करून पुण्याचे संपूर्ण नागरिकत्त्व मिळत नाही. अधून मधून वाचकांच्या पत्रव्यवहारामध्ये एक पत्र पाठवावे लागते. त्यासाठी पत्रलेखनाची स्वातंत्र्य शैली कमवायची, हे अत्त्यंत आवश्यक आहे.

पुणेकर होण्यासाठी सायकल चालवणं, ही क्रिया एक खास कला म्हणूनच शिकायला हवी. सायकलवर बसता येणं, म्हणजे पुण्यात सायकल चालवता येणं, हे नाही. "चालवणे" इथे हत्त्यार चालवणे, किंवा चळवळ चालवणे, अशा अर्थाने वापरलं पाहिजे. सायकलचा मुख्य उपयोग, वाहन म्हणून न करता वाहत्या रस्त्यात मध्यभागी कोंडाळे करून गप्पा मारताना ’टेकायची सोय’ म्हणून करायला हवी. यातूनच पोलिसांना वाहतूक नियंत्रणाचे शिक्षण मिळते! त्याचप्रमाणे, पाहुणे नामक गनीम येतात, त्यांना वाड्यामध्ये सहजासहजी एकदम प्रवेश मिळू नये, यासाठी मुख्य प्रवेशद्वारात सायकलींची बॅरीकेड रचता यायला हवी. त्या ढिगार्‍यातून नेमकी आपलीच सायकल बाहेर काढता येयला हवी. सायकल, हे एकट्याने बसून जायचे वाहन आहे, हे विसरायला हवे. किमान तिघांच्या संख्येनी, रस्त्याच्या मधून गप्पा मारत मारत जाता आले पाहिजे. नजर समोर न ठेवता, फुटपथावरील चालत्या-बोलत्या आणि इतर प्रेक्षणीय स्थळांच्या तिथे येणे जाणे चालू असतं तिथे ( --> ) असं पाहिजे. सायकल ला घंटी,दिवा, ब्रेक हे वगैरे असणं, हे म्हणजे भ्याडपणाचे लक्षण आहे.

अशा रितीने पुणेकर होण्यातल्या प्रथम, द्वितीय, वगैरे परीक्षा उत्तीर्ण होत होत सार्वजनिक पुणेकर होण्याची पहिली परीक्षा म्हणजे कुठल्यातरी सौस्थेंच्या कार्यकारी मंडळामध्ये तिथे शिरायची धडपड सुरु ठेवायची. उगीचच काहीतरी, "श्रीमंत दुसरे बाजीराव साहेब ह्यांचे शुद्धलेखन" किंवा "बाजरीवरील कीड" असल्या फालतू व्याख्यानांना जाऊन सुद्धा हजेरी लावायची,आणि व्याख्यानानंतर, त्या व्याख्यात्याला भेटून "... या विषयावर एकदा आपल्याशी चर्चा करायचीये" , असे चारचौघात म्हणून टाकावे . हा हा म्हणता आपण खासगी पुणेकरातून सार्वजनिक पुणेकर होऊन जाल!

आता पुण्यात राहून दुकान वगैरे चालवायची इच्छा असेल, तर पुणेरी मराठी बोलीचा फारच अभ्यास वाढवायला लागेल. तरच किमान शब्दात गिर्‍हाईकाचा कमाल अपमान करता येईल. ती भाषा आली पाहिजे. कारण पुण्यात दुकान चालवणे, हे सायकल चालवणे, ह्या अर्थी चालवणे आहे. दुकानदारांनी गिर्‍हाईकावर सत्ता चालवायची असते. दुकानात सगळ्यात दुर्लक्ष करण्यासारखी वस्तू, म्हणजे गिर्‍हाईक - हे सूत्र आहे इथलं! त्यामुळे खास त्या ढंगाचे दुकान हे सात-आठ वर्ष चालते. पुढे ते सिंध्या-बिन्ध्याला विकावे. जागेच्या पगडीत उरलेल्या आयुष्याची सोय होते, आणि आपण , "महाराष्ट्र व्यापारात मागे का?" या विषयावर भाषण द्यायला मोकळे!

थोडक्यात म्हणजे पुणेकर व्हायचं असेल, तर म्हातारपणाच्या सत्त्काराच्या दिशेने वाटचाल करायचा धोरण सांभाळावे लागते.

- पु. ल. देशपांडे
(पुणेकर,मुंबईकर की नागपुरकर?)